Nike, która się waha – interpretacja

Tytułowa Nike to piękna i dumna grecka bogini zwycięstwa. W rzeźbach przedstawiana jest jako młoda kobieta ze skrzydłami i gałązką oliwną w dłoni, w geście wezwania do walki. Jej postać często zdobi pomniki upamiętniające bitwy. Są one wzorowane na starożytnym posągu Nike z Samotraki (dziś stojącym w paryskim Luwrze).

Najbardziej znany Polakom wizerunek bogini zwycięstwa utrwala pomnik Nike na placu Teatralnym w Warszawie. Jest on symbolem walczącej stolicy. Poeta w wierszu tym, podobnie jak w liryku Apollo i Marsjasz, podejmuje się reinterpretacji antycznego motywu.

Topos Nike inspirował poetów już wcześniej, np. Leopold Staff widział w Nike piękną kobietę, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska tę, która głosi potrzebę miłości.

Utwór Herberta przynosi inne oblicze Nike niż utrwalone w kulturze. Nike przedstawiona jest w momencie wahania, a więc chwili, w której czuje się niepewna, nie wiedząc jak ma postąpić. Według „ja” lirycznego wygląda w owym czasie niezwykle pięknie:

Najpiękniejsza jest Nike w momencie

kiedy się waha

Wówczas wyzbywa się bowiem na moment dostojeństwa i dystansu wobec spraw życia. Krótki okres rozterki wynika z jej przejęcia losem młodego człowieka, który niebawem złoży swoje życie na ołtarzu ojczyzny. Przedstawiona sytuacja niesie nadzieję, że ludzkie odruchy mogą być udziałem życia każdego – nawet bogini zastygłej w majestatycznej pozie.

Istotne jest uczłowieczenie Nike, jej psychologizacja, wyposażenie w ludzkie uczucia. Dzięki temu staje się ona bliską każdemu wrażliwą kobietą, a nie posągową boginią.

Nike jawi się tutaj jednocześnie jako istota boska i ludzka: opiera swoją rękę o powietrze, a ruch taki może wykonać tylko bóstwo, choć jej skrzydła drżą, co materializuje obce bogom rozterki:

prawa ręka piękna jak rozkaz

 opiera się o powietrze

ale skrzydła drżą

Dostrzega ona samotność młodzieńca i jego bezbronność wobec otchłani rzeczywistości:

Widzi bowiem

 samotnego młodzieńca

 idzie długą koleiną

 wojennego wozu

 szarą drogą w szarym krajobrazie

 skał i rzadkich krzewów jałowca

ów młodzieniec niedługo zginie

 właśnie szala z jego losem

 gwałtownie opada

 ku ziemi

Nike waha się, gdyż nie wie, czy ma pozostać w swojej pozie, czy okazać żołnierzowi współczucie i życzliwość. Chce – jak matka – pocałować go w czoło, ale obawia się, że ten przejaw miłości mógłby odwieść go od udziału w walce:

 Nike ma ogromną ochotę

 podejść

 i pocałować go w czoło

 ale boi się

 że on który nie zaznał

 słodyczy pieszczot

 poznawszy ją

 mógłby uciekać jak inni

 w czasie tej bitwy (…)

Stąd odrzuca swój pomysł i jest nim zawstydzona, gdyż uświadamia sobie, że taki gest przegrałby z wyobrażeniem jej wizerunku, którego źródłem jest sztuka:

 (…) Więc Nike waha się  

 i w końcu postanawia

 pozostać w pozycji

 której nauczyli ją rzeźbiarze

 wstydząc się bardzo tej chwili wzruszenia

Pozostaje w swojej pozie i dzięki temu zwalcza słabość, którą mogłaby uniemożliwić żołnierzowi wypełnienie obowiązków. Jednocześnie, przez utrzymanie niewzruszonej postawy, wyraża swoje uznanie dla chłopca.

Zakończenie utworu przynosi wizję przyszłości młodzieńca: nazajutrz o świcie zostanie znalezione jego martwe ciało, a on sam będzie w drodze do Hadesu:

 (…) jutro o świcie

 muszą znaleźć tego chłopca

 z otwartą piersią

 zamkniętymi oczyma

 i cierpkim obolem ojczyzny

 pod drętwym językiem

Obol to moneta wkładana zmarłym do ust, po to, aby mogli zapłacić Charonowi za przeprawienie przez Styks, rzekę w podziemnym świecie. Ów pieniądz staje się tutaj obolem ojczyzny, ponieważ przyprawia o cierpienie. Poświęcenie dla obrony kraju jest więc bezpośrednią przyczyną przedwczesnego odejścia młodego człowieka z doczesnego świata. Jednak ofiara ta jest konieczna. Młodzieniec dowiedzie nią swojego patriotyzmu i zyska nieśmiertelność. Bogini zwycięstwa doskonale to rozumie.

Poeta zwraca w swoim wierszu uwagę na wartość przywiązania do ojczyzny i gotowość poświęcenia dla niej życia wtedy, gdy przychodzi na to pora. Takie cechy były szczególnie cenione przez starożytnych. Patriotyzm jawi się na tym tle jako wieczna i ponadczasowa idea. Postawa ludzi, którzy w pełni się jej oddają, wzbudza szacunek i skłania do wzruszeń. Utwór Nike która się waha każe wysnuć wniosek, że nie można przedkładać uczuć osobistych nad dobro ojczyzny, choćby wiązało się to z najwyższą ofiarą. 

 (z tomu Struna światła, 1956 r.)

Dodaj komentarz