Bogurodzica – interpretacja

Bogurodzica jest pierwszym naszym tekstem literackim napisanym w całości po polsku. Wyszła spod pióra nieznanego do dziś anonimowego autora, zapewne duchownego.

To arcydzieło liryki średniowiecznej i najwybitniejszy utwór swojej epoki. Czas powstania tekstu do tej pory nie został ustalony – badacze wskazują na X, XI, XII, XIII, a nawet XIV wiek. Niestety, nie zachował się rękopis Bogurodzicy. Najstarszy jego przekaz, tzw. kcyński pochodzi z ok. 1408 r.  – zapisany został na tylnej wyklejce okładki zbioru łacińskich kazań, spisanych przez wikarego z Kcyni, Macieja z Grochowa. Obejmuje dwie najstarsze zwrotki utworu. Z czasem zaczęto do niego dodawać kolejne strofy (aż do dwudziestu dwóch), w większości luźno związane z treścią utworu. Świadczy to jednak o dużej popularności Bogurodzicy.

Pierwsza strofa utworu wpisuje się w nurt liryki maryjnej. Rozpoczyna ją rozbudowana, wypełniająca aż dwa wersy apostrofa do Matki Boskiej. Podmiotem lirycznym są tutaj wierni wypowiadający się w pierwszej osobie liczby mnogiej. Zwracają się oni do Maryi, która jest wysławiana przez samego Boga (Bogiem sławiena Maryja), ma u Niego uznanie, cześć (matko zwolena, Maryja) o wyjednanie im łask (Zyszczy nam, spuści nam) za pośrednictwem swojego syna (gospodzina).

Maryja zaprezentowana jest jako postać pełna dostojeństwa i świętości. Między nią a ludźmi istnieje niewątpliwie duża przepaść (przeciwieństwo takiego wizerunku Maryi przynosi Lament świętokrzyski). 

Drugą zwrotkę rozpoczyna uroczysty apel ludzi do Jezusa o wysłuchanie ich modlitw:

Twego dziela Krzciciela, bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy (…)

Dalej następuje uszczegółowienie przedstawionych wcześniej próśb. Wierni modlą się o umożliwienie im pobożnego, ale i dostatniego życia na Ziemi (A na świecie zbożny pobyt) oraz zbawienie po śmierci (Po żywocie rajski przebyt).

Obie zwrotki zakończone są refrenem Kyrieleison (z greckiego „Panie, zmiłuj się”).

Utwór ten ma wzniosły, hymniczny charakter. W wierszu przywołane zostały cztery osoby – Maryja, Bóg, Jezus i Jan Chrzciciel. Często stosowana w średniowieczu figura retoryczna liczby cztery symbolizuje cztery cnoty: męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie i roztropność.

Warto zwrócić uwagę na to, że wszystkie osoby ukazane są w tym utworze „parami” – w pierwszym wersie przedstawiona jest Maryja i Bóg, w drugim Maryja i Jezus, a w czwartym Jezus i Jan Chrzciciel. Prezentowanie istot boskich w ten sposób może wskazywać na operowanie schematem orędownik – właściwy adresat prośby.

W utworze tym obecny jest również znany z ikonografii chrześcijańskiej motyw deesis: postacią centralną jest tutaj Chrystus, zaś jego orędownikami – Maryja i Jan Chrzciciel (na obrazach Maryja przedstawiana jest po prawej stronie, a Jan Chrzciciel po lewej). Być może właśnie tego typu obraz stał się inspiracją dla przekazu słownego nieznanego autora

Bogurodzina – analiza, styl i kompozycja

Bogurodzica dziewica1, Bogiem sławiena2 Maryja,
U twego syna Gospodzina3 matko zwolena, Maryja4!
Zyszczy nam5, spuści nam6.
                Kyrieleison7.

Twego dziela Krzciciela8, bożycze9,
Usłysz głosy, napełń myśli10 człowiecze.
Słysz11 modlitwę, jąż nosimy12,
A dać raczy13, jegoż14 prosimy:
A na świecie zbożny15 pobyt,
Po żywocie rajski przebyt16.
                Kyrieleison.

1 Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja – formy mianownikowe użyte w funkcji wołaczy, Bogurodzica – forma celownika zamiast dopełniacza w zroście (dziś należałoby powiedzieć „Bogarodzica”. Dawne celowniki tego typu zachowały się np. w imionach Bogumił i Bogusław. Drugi człon słowa Bogurodzica stanowi „rodzica”, nie istniejący już rzeczownik rodzaju żeńskiego, odpowiednik występującego współcześnie wyrazu „rodzic”. Pierwsze słowo utworu pełni tutaj funkcję tytułu (w średniowieczu nie nadawano wierszom tytułów – tymi z czasem stawał się pierwszy wyraz lub pierwszy wers tekstu, tzw. incipit).

2 Bogiem sławiena – sławiona przez Boga (sławiena kim? – narzędnik; dziś powiemy: sławiona przez kogo? – przyimek + dopełniacz).

3 U twego syna Gospodzina – u syna, będącego jednocześnie Panem, władcą (Bogiem).

4 matko zwolena – matko wybrana, mająca uznanie, cześć (u Boga), Maryja – mianownik w funkcji wołacza.

5 Zyszczy nam – pozyskaj dla nas.

6 spuści nam – przekaż nam, ześlij, zjednaj nam (twego syna). Zyszczy, spuści, raczy – najstarsze formy trybu rozkazującego z zachowanym -i, -y. Do dziś przetrwały w języku rosyjskim. 

7 Kyrieleison – Panie, zmiłuj się.

8 U twego dziela Krzciciela – ze względu na Jana Chrzciciela (dziela – dla, ze względu na).

9 bożycze – synu Boga (wołacz od słowa „bożyc”, –yc – końcówka patronimiczna zachowana w nazwiskach np. Szymonowic – syn Szymona).

10 Usłysz głosy, napełń myśli – spełń zamiary, pragnienia.

11 słysz – wysłuchaj.

12 jąż nosimy – którą zanosimy, odprawiamy (jąż – zaimek względny wzmocniony patrykułą  -ż).

13 a dać raczy – i racz dać.

14 jegoż – o co (dopełniacz zaimka względnego + partykuła –ż).

15 A na świecie zbożny pobyt – A mianowicie na świecie dostatnie, pobożne życie (słowo pobyt wskazuje na tymczasowość).

16 przebyt – przebywanie w raju.

Bogurodzica składa się z dwóch zwrotek, różniących się między sobą zarówno pod względem długości, jak i liczby sylab. Pierwsza zwrotka liczy trzy wersy, a druga sześć (jest więc dwukrotnie dłuższa).

Początkową strofę rozpoczyna kunsztowna, wypełniająca aż dwa wersy apostrofa skierowana do Maryi. Słowa znajdujące się na początku obu wersów tworzą rymy wewnętrzne: Bogurodzicadziewica i synagospodzina. Ponadto, na końcu pierwszego i drugiego wersu występuje wyraz Maryja. To figura stylistyczna zwana epiforą.  

Warto zwrócić uwagę na to, że wszystkie rymy wewnętrzne w całym utworze kończą się na samogłoskę a. Tego rodzaju zabiegi były szczególnie cenione w średniowieczu.

Po długim zdaniu-apostrofie następują dwa krótkie zdania, wyrażające dwie prośby, zbudowane przy użyciu paralelizmu składniowego i powtórzeń (Zyszczy nam, spuści nam) oraz refren.

Na początku drugiej zwrotki, podobnie jak w przypadku zwrotki pierwszej odnaleźć można rym wewnętrzny dzielaKrzciciela. Poza tym na przestrzeni całej strofy występują rymy parzyste aabb.  

Drugą zwrotkę rozpoczyna jedno rozbudowane zdanie, będące zwrotem do Chrystusa. W całej strofie wyrażone są aż cztery prośby – usłysz, napełń, słysz, dać raczy (jest ich tu zatem dwukrotnie więcej niż w pierwszej zwrotce). Zwrotka ta, tak jak w poprzednim przypadku, kończy się refrenem.

Do zabiegów stylistycznych należą także anaforyczne powtórzenia spójnika a (A dać raczy, jegoż prosimy, / A na świecie zbożny pobyt) oraz zestawienie słów pobytprzebyt, tworzących parę antonimów (wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu). Pojęcia te przynoszą dwie najważniejsze wartości dla człowieka średniowiecza –  zbożny pobyt, czyli pobożne życie (przymiotnik ten może oznaczać także dostatek, obfitość w zboże) i rajski przebyt – wieczne przebywanie w raju.

Istotną rolę w Bogurodzicy odgrywają synonimy. Świadczą one o wielkim bogactwie językowym autora tekstu, który napisał to arcydzieło w początkach naszego piśmiennictwa, a więc w czasach, kiedy język polski był bardzo słabo rozwinięty.

Występują tu aż cztery wyrazy określające Matkę Boską – Bogurodzica, dziewica, Maryja i matka. Bliskoznaczne treści przekazują także rozkaźniki zyszczy nam, spuści nam (pozyskaj dla nas, ześlij nam) oraz  pary synbożyc i usłyszsłysz.

Bogurodzica jest przykładem charakterystycznego dla epoki średniowiecza wiersza intonacyjno-zdaniowego, bowiem każdy jej wers stanowi zdanie lub jego wyraźną część, koniec zdania pada zawsze na koniec wersu.

Problem autorstwa Bogurodzicy

Autor Bogurodzicy pozostaje do dziś anonimowy. Wśród wielu prac poświęconych ustaleniu autorstwa tekstumożna wyróżnić dwie tendencje: wskazywanie prawdopodobnego autora lub środowiska, w którym mógł powstać utwór.

Przez długi czas Bogurodzicę błędnie przypisywano żyjącemu w X w. św. Wojciechowi, jednak na początku XX w. teza ta została obalona, a właściwie zmodyfikowana, ponieważ badacze doszli do wniosku, że utworu nie napisał bezpośrednio św. Wojciech, lecz powstanie tekstu może wiązać się z jego środowiskiem. Innymi najczęściej przywoływanymi możliwymi autorami Bogurodzicy są Boguchwał, spowiednik królowej Kingi i św. Jacek Odrowąż. Wedle tych dwóch koncepcji utwór miałby zostać napisany w XIII w. Ponadto, jako możliwe miejsca powstania Bogurodzicy przywoływane są najczęściej Kraków (być może otoczenie Władysława Jagiełły), Gniezno, Płock (krąg benedyktynów z opactwa misyjnego św. Wojciecha) i kręgi franciszkańskie (Kraków lub Wrocław).

Miejsce Bogurodzicy w świadomości społecznej Polaków

Bogurodzica jest pierwszym tekstem literackim napisanym w całości po polsku. Nie odnaleziono żadnego obcego pierwowzoru dla tej pieśni, co pozwala postawić hipotezę, że jest to dzieło całkowicie oryginalne (niektórzy badacze wskazują na podobieństwo do łacińskiej pieśni Salve Regina, lecz utwór ten mógł być jedynie inspiracją dla nieznanego autora).

Bogurodzica bezsprzecznie uważana jest za arcydzieło polskiej liryki średniowiecznej i najwybitniejszy utwór swojej epoki. Stała się przedmiotem nieustających do dziś zainteresowań literaturoznawców, językoznawców, historyków, muzykologów i teologów. Jest także bezcennym zabytkiem dokumentującym rozwój języka polskiego, jedynym w swoim rodzaju, bo ciągle żywym. Niezwykła kunsztowność formy tego utworu dowodzi, że literatura polska od początku swojego istnienia prezentowała bardzo wysoki poziom.

Bogurodzica wyrosła z potrzeb duchowych Polaków w początkowym okresie istnienia polskiego Kościoła katolickiego. Pod koniec średniowiecza była powszechnie śpiewana w czasie liturgii mszalnych. Z Kroniki Jana Długosza wiadomo, że pieśń ta była odśpiewywana w czasie bitwy pod Grunwaldem i pod Warną oraz podczas koronacji króla polskiego, Władysława Wareńczyka na króla Węgier. W tym kontekście Bogurodzica pełniła funkcję hymnu narodowego.

Także epoka renesansu była okresem dużej popularności pieśni. Autor cenionego przekładu Biblii na język polski, Jakub Wujek nazwał ją katechizmem polskim, na Bogurodzicę powoływali się także Piotr Skarga, Jan Kochanowski i Łukasz Górnicki. Wielki kanclerz koronny, Jan Łaski umieścił ją na czele zbioru praw polskich (wyd. w 1506 r.), a za jego przykładem zrobili to także inni kodyfikatorzy, jak chociażby Mikołaj Taszycki (1532), Jan Herbut (1570) i Jan Januszowski (1600).

Wiek XVIII przyniósł z jednej strony spadek znaczenia pieśni, a z drugiej – wysiłki Kościoła o jej zachowanie. Stąd Bogurodzicy zaczęto nauczać w szkołach. Mimo to wówczas jej ranga spadła do roli pieśni dziadowskiej. Koniec wieku XVIII i cały okres Polski porozbiorowej na nowo zaowocował dużym zainteresowaniem tym utworem. W owych czasach często odwoływano się do niego jako symbolu żywotności Polski i polskości. Julian Ursyn Niemcewicz umieścił ją na czele swoich Śpiewów historycznych. Tekst zyskał uznanie  romantyków: Adam Mickiewicz poświęcił Bogurodzicy dwa wykłady w Collège de France, Cyprian Kamil Norwid napisał studium pt. Boga-Rodzica, pieśń ta stała się także inspiracją dla Juliusza Słowackiego (por. Bogarodzico! Dziewico!…). W epoce pozytywizmu Henryk Sienkiewicz przypominał jej znaczenie w Krzyżakach. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę i ustanowieniu Mazurka Dąbrowskiego hymnem narodowym utwór ten nadal funkcjonował jako „pieśń ojczyźniana”. Do pieśni tej odwoływali się także poeci czasów wojny i okupacji – Krzysztof Kamil Baczyński (por. Modlitwa do Bogarodzicy) i Tadeusz Gajcy (por. Bogarodzico z pobojowisk…). Wszystkie te fakty dowodzą, że losy Bogurodzicy pozostają w ścisłym związku z historią naszego narodu i zainteresowanie nią wzrasta w czasach szczególnie dla nas trudnych. Pieśń ta rozbrzmiewa również w dzisiejszych czasach.

Dodaj komentarz