Wiersz „Żal” pochodzi z tomu nuta człowiecza. Utwór Czechowicza przeraża dziś czytelników wizjami, które okazały się być trafne. Żal powstał pomiędzy I a II wojną światową. Jak wiadomo, Czechowicz brał czynny udziałw I wojnie światowej, w związku z tym przerwał naukę. Na samym początku II wojny światowej zmarł, trafiony kulą. W utworze został ukazany obraz po bitwie oraz apokaliptyczne pejzaże.
Podmiot liryczny utworu wyrusza w podróż. Owa podróż może być rozumiana dosłownie, jako wędrowanie, oglądanie krajobrazów po bitwie oraz przenośnie – jako podróż w głąb siebie, w celu poznania własnego wnętrza. Podmiot liryczny jest osobą starszą, doświadczoną:
głowę która siwieje a świeci jak świecznik
kiedy srebrne pasemka wiatrów przefruwają
niosę po dnach uliczek
W zacytowanym fragmencie na uwagę zasługuje użycie słowa „dno”. Bohater nie chodzi po zwykłych ulicach, ale po ich dnach. Taki dobór słów ewokuje skojarzenia negatywne, mroczne. Uderza, że w dalszą drogę – jak się okaże pełną tragedii i łez – wysyłają podmiot liryczny jaskółki. Ptaki powinny przynależeć do krajobrazu arkadyjskiego. Tymczasem są one swoistymi wyroczniami, zapowiadają nadchodzącą katastrofę.
Podmiot liryczny widzi przed sobą sceny na wskroś apokaliptyczne. Jego oczom ukazują się rozbite szyby żydowskich świątyń, krew (czerwony udój, potop czerwony), statki wojenne i masy głodnych oraz przerażonych ludzi. Z jednej strony można uznać, że poeta opisał tu własne doświadczenia powojenne. Z drugiej strony uderza, jak trafnie przewidział, co nastąpi za parę lat. Podmiot liryczny po raz kolejny posłużył się kontrastem. Obok krwi i śmierci umieścił festyny i zabawy. Jednak nie udało się złagodzić atmosfery wszechogarniającej śmierci. Trzeba zwrócić uwagę na pojawiające się w cytowanym fragmencie dwa razy słowo „płomień”. Ogień jest żywiołem, który przyczynia się do wielkich katastrof i trawi wszystko, co napotka na swej drodze. Płomień może być metaforą wojny, która niszczy wszystko i wszystkich. Badacze proponują, aby pojawiającą się nagość interpretować w kontekście obozów zagłady i krematoriów.
Płomień nienawiści dosięgnie wszystkich ludzi:
rozmnożony cudownie na wszystkich nas
będę strzelał do siebie i marł wielokrotnie
Bracia będą zabijali braci. Wojna dotknie każdego: żołnierza, dziecko, kobietę, obywatela. Kolejna zwrotka jest bardzo drastyczna w wyrazie. Bomby rozrywają ciała, dziecko zamienia się w żywą pochodnię. Wszędzie panuje krew, ból, śmierć. Człowiek zostaje sprowadzony do czarnego krzyżyka na liście zmarłych. Wojna ogarnie cały świat. Ogień zaleje wszystko, niosąc zgubę i śmierć.
Podmiot liryczny zastanawia się, czy ziemia zdąży odpocząć od morza krwi, zanim ludzie znowu rozpoczną kolejną bitwę:
o żniwa żniwa huku i blasków
czy zdąży kręta rzeka z braterskiej krwi odrdzawieć
nim się kolumny stolic znów podźwigną nade mną
Wojna zostaje nazwana żniwami huku i blasków. Co ważne, żniwa z jednej strony oznaczają zbieranie plonów. Z drugiej strony w kulturre zwykło się nazywać śmierć ponurą żniwiarką, ukazując ją jako kościotrupa z kosą w ręku. Każda wojna wiąże się ze śmiercią wielu niewinnych ludzi. Ci, którzy pozostaną przy życiu, będą musieli zebrać plony, będą musieli posprzątać po apokalipsie. Podmiot liryczny wyraża lęk, że zaraz po zakończeniu pierwszej wojny, ludy szybko powstaną i wywołają kolejną. Z wiersza bije ogromny strach i bezradność.
Utwór zamyka ponowne pojawienie się jaskółek, które nawołują bohatera do kontynuowania podróży. Czechowicz inspirował się symbolistami iuważał symbol za główny sposób wyrazu w poezji. Warto więc przyjrzeć się jaskółkom, aby rzucić nieco światła na interpretację wiersza. Jaskółka symbolizuje wiosnę oraz płodność i światłość. Uważa się, że przynosi szczęście domom, w których uwije swoje gniazda. W średniowieczu upatrywano w tym ptaku symbolu zmartwychwstania. Wiązano także jaskółki z czystością, ponieważ ptaki te nie osiadają nigdy na ziemi, więc nie stykają się z brudem. Czechowicz po raz kolejny użył kontrastu w sposobie obrazowania. Zestawił okropieństwa wojny z ptakiem, który ma symbolizować nowy początek. Można to interpretować jako wyraz wątłej nadziei na lepsze jutro – na świat pozbawiony bólu. Pojawienie się jaskółek przywołujących do dalszej podróży jest klamrą scalającą utwór. Podmiot liryczny ma nie roztrząsać tego co minęło i nie zastanawiać się nad tym, co będzie, ale z głową uniesioną wysoko iść przed siebie – postarać się żyć ze świadomością zła tkwiącego w człowieku.
Żal – analiza utworu
Żal to utwór o budowie stroficznej, pozbawiony rymów i znaków interpunkcyjnych. Pozwala to na swobodę czytelnikowi. To odbiorca decyduje, gdzie będą kropki oraz przecinki. Tym samym każde kolejne odczytanie utworu może być odczytaniem nowym, nową interpretacją. Dzięki temu zabiegowi liryk otwiera się na mnogość interpretacji. Utwór jest bogaty w symbolikę – płomień, nagość, jaskółki, potop. Każdy z tych symboli można odczytać różnorako. Widać więc wyraźnie, że utwór można odczytywać na wiele sposobów.
Żal należy zaliczyć do grupy utworów Czechowicza o charakterze katastroficznym.