„Martwe dusze” Mikołaja Gogola to utwór gorzko podsumowujący życie Rosjan z prowincji w połowie XIX wieku. Los biednych ludzi, którzy od pokoleń muszą walczyć o godność w kraju, którego gospodarka i ekonomia nie potrafią się ustabilizować. Moralność odchodzi w zapomnienie, wartością staje się umiejętność oszukiwania i sztuka manipulacji. Taka rzeczywistość wykształca bardzo specyficzne społeczeństwo pełne zdeprawowanych jednostek, których całe istnienie oparte jest na kłamstwie i krzywdzie innych. Mikołaj Gogol zawarł w swoim dziele cały szereg motywów literackich, dzięki którym interpretacja Martwych dusz to naprawdę interesujący proces intelektualny.
Motyw kraju i polityki
Martwe dusze to przede wszystkim dogłębna analiza stanu politycznego, gospodarczego, ekonomicznego i społecznego Rosji połowy XIX wieku. W żadnej z tych kategorii kraj nie wypada zbyt pomyślnie, ponieważ prowincja przesiąknięta jest biedą, ubóstwem i oszustwem. Jeśli ktoś piastuje wysokie stanowisko lub posiada fortunę, można być pewnym, że doszedł do tego wszystkiego nieuczciwą drogą kłamstwa i wyzysku.
W takich warunkach główny bohater nie ma żadnego problemu, by nakłaniać kolejnych ziemian do nieuczciwej sprzedaży dokumentów. Sam okazuje się najbardziej zdemoralizowany, ponieważ oszukuje i kłamie w sposób wyrachowany i obliczony na zysk. Paweł Iwanowicz Cziczikow jest więc zdaniem Mikołaja Gogola najbardziej reprezentatywnym przedstawicielem współczesnej jemu Rosji – człowiekiem zbudowanym z kłamstwa, oszustwa i nikczemności, któremu jednak nigdy nie będzie dane spokojne życie i czystość sumienia.
Motyw nieuczciwości
Nieuczciwość jest dla mieszkańców miasteczka NN jak chleb powszedni. Każdy myśli wyłącznie o tym, jak obejść panujące przepisy, żeby się wzbogacić. Ustanowione zasady prawne w rzeczywistości nie funkcjonują i nie są respektowane przez obywateli. Dlatego też nikczemna działalność Pawła Iwanowicza Cziczikowa pada w tym miejscu na podatny grunt. Ludzie są tak bardzo gotowi wchodzić w kolejne szemrane nawet aktywności, że nie podejrzewają, że i oni mogą paść ofiarami oszustwa, a tak się właśnie dzieje. Ciekawym przykładem jest gospodyni Koroboczka która najpierw była nieufna wobec planu Cziczikowa, ale gdy się już zgodziła odsprzedać mu dokumenty, ciągle martwiła się, że sprzedała się zbyt tanio i że na nielegalnym procederze zarobiła za mało.
Motyw śmierci
Śmierć jest motywem, który przewija się w opowieści Gogola niejako w tle, chociaż jest ważnym jej elementem. Paweł Iwanowicz Cziczikow skupuje bowiem dokumenty martwych chłopów po to, by odsprzedać je z zyskiem. Nikt jednak nie zastanawia się nad tym procederem, jak podły moralnie jest. Chłopi przez całe życie byli poddawani uciskowi i nawet po śmierci stają się przedmiotem nieuczciwego interesu. Ludzie, którzy uczestniczą w tym procederze wydają się z kolei zapominać, że i oni są istotami śmiertelnymi. I przyjdzie im kiedyś odpowiedzieć za swoje ziemskie czyny, jeśli przyjmiemy, że są na tyle wierzący, na ile to deklarują. NN jest więc miasteczkiem, w którym nawet śmierć staje się przedmiotem transakcji, handlu, oszustwa. Śmierć, która przecież według wielu systemów religijnych uznawana jest za czas osądu za czyny doczesne przed obliczem Boga.