Przeświadczenie o istnieniu świata nadnaturalnych zjawisk towarzyszyło człowiekowi od początku historii. Wyrażało się na wiele różnych sposobów, począwszy od praktyk religijnych. Literatura, szczególnie poezja epoki romantyzmu, chciała uzyskać możliwość bezpośredniego kontaktu z tym światem poprzez sztukę. Starania takie nazywamy mistycyzmem.
Mistycyzm – definicja i cechy
Mistycyzm to dosyć szerokie pojęcie, objawiające się wiarą w bezpośrednią możliwość kontaktu ze światem nadprzyrodzonym. Na przestrzeni wieków przybierał on różne formy, zależnie od religii i kultury. Mistycy wierzą w możliwość kontaktu z duchami lub Bogiem bez potrzeby modlitwy czy rytuału, a poprzez samego ducha. W sztuce oznacza on próbę oddania pewnego duchowego doświadczenia, które jako mistyczne jest jednak niewyrażalne zmysłowo.
Przykłady mistycyzmu w literaturze
Anhelli
Poemat Juliusza Słowackiego, będący odpowiedzią na Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza. Przedstawia on dosyć pesymistyczną wizję emigracji na przykładzie Sybiru. Ludzie poza granicami Polski mieli wedle Mickiewicza stać się zarzewiem wolności narodu, Słowacki sportretował to jednak całkowicie odmiennie. Dla niego ludzie ci zostali złamani, nie mieli ani ducha, ani siły do wskrzeszenia Polski. Sybir, przez wielu uważany za uświęcony męczeństwem wygnańców, ukazał on jako ziemię niszczącą ducha. Sam poemat nosi pewne podobieństwa do wędrówki przez piekło w Boskiej Komedii Dantego.
Element mistyczny utworu to przede wszystkim realne działania Boga. Postać Szamana uosabia uduchowionego mędrca, potrafiącego czynić cuda dzięki swej bliskości z Bogiem. Porównany jest on wręcz do Mojżesza wśród ludów Sybiru. Opis mistyczny poematu potęguje użyty tam styl, bardzo mocno nawiązujący do Biblijnego. Anhelli ukazuje siłę ducha, nadnaturalną moc przekraczającą pojmowanie i realnie mającą wpływ na losy narodów. Co interesujące, Słowacki interesował się mistycyzmem w swoim życiu prywatnym. Twierdził nawet, że posiadał pewne doświadczenia nadnaturalne.
Romantyczność
Ballada Adama Mickiewicza ze zbioru Ballady i Romanse nie bez przyczyny została nazwana w taki sposób. Wyraża ona bowiem wyższość elementu duchowego oraz uczucia nad rozumem i logiką. Takie ujęcie sprawy było typowym dla romantyków przedstawieniem problematyki poznania, ich twórczość stanowiła bowiem zaprzeczenie idei oświeceniowych. Mistycyzm Romantyczności objawia się w przedstawieniu ponadnaturalnych elementów świata jako realnych, chociaż niedostępnych empirycznie. Mickiewicz przeciwstawia tutaj poznanie rozumowe pewnego rodzaju „poznaniu ducha”, czyli mistyce. Szuka bowiem czegoś więcej niż widoczne przez starca szkiełko i oko. To typowy obraz mistycyzmu, próby nawiązania kontaktu z rzeczami nadnaturalnymi. Tutaj jednak podmiot liryczny jest świadkiem rzekomego obcowania z duchem, którego doświadczenie wymaga pewnej wrażliwości. Mistycyzm wyrażony jest więc przez pewne nastawienie, wiarę w istnienie świata duchowego. Streścić to mona poprzez ostatni akapit: Miej serce i patrzaj w serce!.
Dziady cz. II
Kolejny utwór Adama Mickiewicza, jednego z czołowych mistyków Polski. Dziady jako całość przepełnione są elementami nadnaturalnymi, nie tylko w powyższym przykładzie. Tutaj jednak ukazana zostaje cała ceremonia mistyczna, którą autor zaczerpnął z ludowej wiary Litwinów i Słowian. Obrzęd mający na celu ulżenie duszom pokutującym za swoje uczynki sam w sobie jest już wyrazem wiary w nadnaturalne. Romantycy często sięgali po takie elementy ludowości, widząc w nich pierwotne sposoby na doświadczenia mistyczne. Tak jak w Romantyczności, Mickiewicz odwołuje się tutaj raczej do ludowej wiary. Przywołane duchy oraz próba pomocy w ich udręce to wyraz wiary w możliwość dotknięcia świata nadprzyrodzonego. Dziady cz II nie muszą koniecznie wyrażać samego przeświadczenia narodowego wieszcza w tego typu obrzędy, niemniej zapewnia on o ich praktykowaniu przez ludzi. Można więc potraktować dramat jako swego rodzaju sceniczny zapis mistycyzmu wiejskiego dawnej Litwy.