Jan Kochanowski pisał Pieśni przez wiele lat, jednak nie opublikował ich za życia, nie licząc kilku pojedynczych utworów. Dzieło to w całości ukazało się dopiero po śmierci poety, w roku 1586, nakładem Drukarni Łazarzowej w Krakowie, w opracowaniu Jana Januszowskiego.
Na Pieśni Jana z Czarnolasu składa się dwuksiąg: Księgi pierwsze i Księgi wtóre, ale znajdziemy tam też utwory nieopatrzone numeracją, jak hymn Czego chcesz od nas, Panie czy Pieśń świętojańska o Sobótce. Pierwsza księga liczy 25, a druga 24 numerowane wiersze, przy czym zgodnie z tradycją wydawniczą hymn Czego chcesz od nas, Panie często włączany jest do Ksiąg wtórych jako Pieśń XXV.
W okresie renesansu w Polsce pieśń uważano za utwór przeznaczony do śpiewania. Inaczej wyglądało to w starożytności – wówczas pisano pieśni jako teksty do czytania. Kochanowski przeszczepił ten zwyczaj na grunt literatury polskiej.
Autor Trenów w swoich utworach w sposób kunsztowny łączy tradycję antyku z chrześcijaństwem oraz naszą rodzimą kulturą. Dzięki temu zyskał miano najwybitniejszego przedstawiciela renesansu w Polsce i jednego z najważniejszych twórców naszej literatury wszech czasów. Ponadto do jego największych osiągnięć należy stworzenie polskiego języka literackiego, czym utorował drogę przyszłym pokoleniom – miało to wielkie znaczenie w dobie odrodzenia, gdy polszczyzna nie była dostatecznie wykształcona, a za język kultury i nauki uważano łacinę.
Pieśni Kochanowskiego cechuje różnorodność tematyczna. W jej skład wchodzą:
1. Liryka autotematyczna – poświęcona poezji i poecie (np. Pieśń XXIV z Ksiąg wtórych – Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony).
2. Liryka refleksyjno-filozoficzna – wykorzystująca konteksty filozoficzne (np. stoicyzm, epikureizm) oraz poddająca rozwadze problemy ludzkiej egzystencji. Kluczowe jest tutaj pojęcie cnoty, pojmowanej jako zespół uniwersalnych wartości moralnych, jak uczciwość, mądrość, skromność, męstwo czy patriotyzm (np. Pieśń IX z Ksiąg pierwszych – Chcemy być sobie radzi, Pieśń XII z Ksiąg wtórych – Pieśń o cnocie).
3. Liryka obywatelska – dotycząca spraw publicznych, polityki, obowiązków jednostki wobec ogółu. Poeta czasem przedstawia tu swoje poglądy w formie klarownego wykładu (np. Pieśń XIV z Ksiąg wtórych – Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie), kiedy indziej piętnuje wady i zaniedbania, zarzucając rodakom liczne niedostatki (np. Pieśń V z Ksiąg wtórych – Pieśń o spustoszeniu Podola).
4. Liryka biesiadna – zachęcająca do korzystania z życia z umiarem, np. ucztowania, spędzania czasu w gronie przyjaciół. Mowa tutaj nie o doświadczaniu przyjemności jako wartości samoistnej (czyli hedonizmie), ale o cieszeniu się każdą chwilą, ponieważ istotą ludzkiej egzystencji jest przemijanie (np. Pieśń XX z Ksiąg pierwszych – Miło szaleć, kiedy czas po temu).
5. Liryka miłosna (np. Pieśń XI z Ksiąg pierwszych – Stronisz przede mną, Neto nietykana). Osoba mówiąca w Pieśniach Kochanowskiego często przyjmuję rolę znawcy życia i autorytetu moralnego. Zwraca się do czytelników, używając drugiej osoby liczby mnogiej, jak i kierując wypowiedź do pojedynczego „ty” lirycznego – przedstawiciela ludzności.
Jan z Czarnolasu różnicuje wersyfikację swoich utworów. Rozmiar jego wiersza najczęściej oscyluje między siedmio- a trzynastozgłoskowcem. Poeta ma zwyczaj posługiwać się strofą czterowersową o rymach parzystych (aabb), jednakże nie stanowi do sztywnej reguły. W Pieśniach dominuje prosty i zwięzły styl, niekiedy o charakterze sentencjonalnym. Przedziały składniowe w wielu przypadkach pokrywają się z granicami wersów, choć występują tu także przerzutnie, w tym przerzutnie międzystroficzne.