Wiersz „Bagnet na broń” ukazał się w 1939 roku, na kilka miesięcy przed wybuchem II Wojny Światowej. Badacze uważają, że w utworze tym poeta postanowił odejść od kwestii społecznej i zająć się problematyką dotyczącą wojny. Można uznać, że twórca wykazał się niezwykłą intuicją i przewidział, że w niedługim czasie ojczyznę będą czekały ciężkie walki. Wiersz pierwotnie ukazał się na łamach pisma „Czarno na białym”, ostatecznie stał się sztandarowym utworem tomu o tym samym tytule z 1943 roku. Wiersz zdobył dużą popularność, co wynikało z niezwykłej siły wyrazu, uniwersalnego przesłania oraz sposobu przedstawienia cechującego się jasnością i zwięzłością (co typowe dla poetyki Broniewskiego). Utwór opowiada o prawie każdego człowieka do decydowania o własnej osobie oraz o konieczności obrony ojczyzny, włącznie z oddaniem za nią życia.
Osobę mówiącą w wierszu można utożsamiać z poetą – wiersz jest wykładnią poglądów autora. Podmiot liryczny zwraca się do nieokreślonego człowieka, którego można rozumieć jako Polaka w ogóle. Podmiot liryczny odwołuje się do uczuć patriotycznych rodaków, tłumaczy konieczność podjęcia walki o ojczyznę. W wierszu przyrównano Polskę do domu. Podmiot liryczny zapowiada, że niedługo na kraj napadną wrogie siły. W obliczu niebezpieczeństwa należy stawić czoła wyzwaniu i rozpocząć walkę:
Kiedy przyjdą podpalić dom,
ten, w którym mieszkasz – Polskę,
kiedy rzucą przed siebie grom
kiedy runą żelaznym wojskiem
i pod drzwiami staną, i nocą
kolbami w drzwi załomocą –
ty, ze snu podnosząc skroń,
stań u drzwi.
Bagnet na broń!
Ostatnia strofa kończy się dwoma wykrzyknieniami – co dynamizuje obraz liryczny, ponadto nadaje dramatyczny ton. Odwołanie się do symboliki krwi ma zapewne podziałać na emocje odbiorcy. Cały wiersz opiera się na misternej – jednakże subtelnej – metaforyce. Polska jest napadniętym domem. Żelazne wojsko zaatakuje w nocy (wrażenie grozy), będzie łomotało w drzwi (podtrzymanie napięcia).
Podmiot liryczny zauważa, że należy podjąć walkę w imieniu ojczyzny nie tylko na froncie, ale także słowem (piórem):
Są w ojczyźnie rachunki krzywd,
obca dłoń ich też nie przekreśli,
ale krwi nie odmówi nikt:
wysączymy ją z piersi i z pieśni.
Osoba mówiąca w wierszu na każdym kroku odwołuje się do uczuć patriotycznych odbiorcy. Próbuje wzbudzić w nim poczucie odpowiedzialności za losy kraju. W tym sensie wiersz spełnia funkcję dydaktyczną i nieco moralizatorską. Kolejna strofa kończy się znowu wykrzyknieniem. Można powiedzieć, że utwór jest swoistą odezwą do ludu, wezwaniem do walki, apelem.
W dalszej części podmiot liryczny wypowiada się na temat roli oraz istoty poezji (autotematyzm). Poezja ma być prosta, jasna, pozbawiona zbędnej metaforyki. Wiersze są formą walki, są orężem poety. Mają one mobilizować ludzi do działania i wzmacniać naród:
Ogniomistrzu i serc, i słów,
poeto, nie w pieśni troska.
Dzisiaj wiersz – to strzelecki rów,
okrzyk i rozkaz:
Bagnet na broń!
Jak widać w przytoczonym fragmencie, poeta został przyrównany do walczącego żołnierza – „ogniomistrza serc i słów”. Poeta ma moc kierowania ludźmi za pomocą odpowiednio dobranych słów, które poruszą serca odbiorców. Ponadto osoba mówiąca w wierszu zwraca uwagę na to, że w tak trudnych dla ojczyzny czasach sztuka poetycka powinna koncentrować się na sprawach aktualnych – na walce i obronie – a nie na mniej istotnych, acz bardziej lirycznych, kwestiach.
Podmiot liryczny wykazuje realną postawę wobec rzeczywistości. Bierze pod uwagę, że wojska polskie mogą przegrać. Przywołuje postać generała Cambronne walczącego pod Waterloo. Gdy przeciwnik zaproponował mu kapitulację, miał ponoć powiedzieć: „Gwardia umiera, ale się nie poddaje”. Tak samo mają postąpić Polacy. Podmiot liryczny zaleca więc walkę do ostatniej kropli krwi, jest propagatorem postawy bohaterskiej. Warto zwrócić uwagę, że w ostatniej zwrotce osoba mówiąca w wierszu używa liczby mnogiej:
A gdyby umierać przyszło,
przypomnimy, co rzekł Cambronne,
i powiemy to samo nad Wisłą.
Tym samym daje znać, że też należy do narodu polskiego i tak samo jak rodacy będzie prowadziła walkę w obronie kraju. Jest to doskonały chwyt perswazyjny.
Bagnet na broń – analiza utworu
Utwór składa się z czterech strof nierównych pod względem liczby sylab w wersach (z każdą kolejną strofą liczba wersów się zmniejsza). Wiersz należy zaliczyć do liryki apelu. Jest on bardzo rytmiczny, dzięki krótkim wersom, wykrzyknieniom kończącym każdą zwrotkę oraz powtarzającej się frazie „Bagnet na broń!”. Zastosowano system toniczny. Ponadto w wierszu pojawia się słownictwo typowe dla wojskowej nomenklatury: epitety („żelazne wojsko”, „więzienny chleb”, „strzelecki rów”), krótkie rzeczowniki („grom”, „kolby”, „okrzyk”, „rozkaz”, „krew” – obrazowość, dynamizacja), wykrzyknienia („Bagnet na broń!”, „kula w łeb!”, „Trzeba krwi!”).