Adam Zagajewski był polskim poetą tworzącym w epoce współczesnej, należącym do pokolenia Nowej Fali – był także laureatem licznych nagród literackich, a jego dorobek charakteryzowały głównie wiersze białe i wolne. Utwór o intrygującym tytule – Szybki wiersz – został opublikowany w 1994 roku, wchodząc w skład tomu Ziemia ognista.
Szybki wiersz – analiza i środki stylistyczne
Wiersz, typowo dla twórczości Zagajewskiego, jest typu białego – nie występują w nim żadne rymy. Jest to także utwór wolny, brak jest zgodności numerycznej sylab czy akcentów, a także stychiczny, nie zostały wydzielone osobne strofy.
Liczy sobie natomiast dwadzieścia dziewięć wersów o zróżnicowanej ilości zgłosek. Podmiotem lirycznym w wierszu jest mężczyzna, który kiedyś podróżował przez Francję. Ujawnia się on wprost, poprzez czasowniki w pierwszej osobie liczny pojedynczej (zmierzałem, słuchałem, jechałem) oraz zaimki (moje życie, przede mną). Jest to więc przykład liryki bezpośredniej, osoba mówiąca wyraża swoje przemyślenia i przeżycia jawnie, tutaj w formie swoistego monologu, opowiadania (wplecione są elementy liryki sytuacyjnej). Zastosowane zostały liczne przerzutnie nadające dynamiki, imitujące naturalną, codzienną mowę człowieka, zbliżoną bardziej do prozy, niż do poezji. Wyczuwalny jest pośpiech, stąd też wiersz w tytule określony został jako szybki.
Pomimo tych zabiegów, warstwa stylistyczna jest stosunkowo bogata. Opowieść podmiotu lirycznego jest obrazowa i oddziałująca na wyobraźnię dzięki zastosowaniu epitetów (pędzący samochód, męskie głosy, sine chmury) oraz licznych metafor, które nadają wypowiedzi abstrakcyjnego charakteru (życie leżało rozdarte, czarny pająk wieczoru, ukryła się brzytwa horyzontu). Plastyczność budują także porównania (kruche jak papier mapy, głosy spokojne, jakby zbawienie rosło w ogrodzie), a ożywienia sprawiają, że przekaz jest dynamiczny (zmęczona gwiazda, drzewa spieszyły się, życie leżało, twarde łzy gradu). W tekst wpleciono także łaciński zwrot (makaronizm), będący tytułem psalmu – Domine, exaudi orationem meam (Panie, wysłuchaj modlitwy mojej). Pytania retoryczne sprawiają, że nastrój monologu jest refleksyjny i sentymentalny, a wspomnienia zacierają się powoli w pamięci podmiotu lirycznego, jak gdyby z trudem próbował on sobie przypomnieć dokładny bieg wydarzeń (Gdzie schowało się słońce? Dokąd jechałem?).
Szybki wiersz – interpretacja
Koncepcja kompozycyjna utworu polega na skontrastowaniu czasów nowoczesnych z kulturą antyczną. Pierwszą część wiersza stanowi wspomnienie podmiotu lirycznego dotyczące podróży francuską autostradą, któremu towarzyszą odgłosy gregoriańskiego chorału – jest to o tyle nietypowe, że w czasach współczesnych autorowi nie był to częsty wybór podróżników. Zagajewski często korzystał z odwołań do utworów muzycznych, które miały zobrazować stan ducha człowieka. Widoczny jest kontrast pomiędzy wzniosłymi pieśniami, a nowoczesnym, szybkim samochodem mijającym przydrożne drzewa.
Kolejnym odniesieniem do twórczości czasów minionych jest Psalm 143 (Panie, wysłuchaj modlitwy mojej). Symbolizuje on błagalną prośbę osoby mówiącej, kierowaną do Boga – chce on, aby Stwórca wysłuchał jego wyznania grzechów i okazał mu miłosierdzie. Jest świadomy swojej ludzkiej słabości i kruchości. Wiara w życie wieczne daje nadzieje i siłę, pozwala wystrzegać się błędów, a Bóg wskazuje człowiekowi drogę. Wypowiedź jest więc swoistą modlitwą osoby żyjącej w czasach nowożytnych, ale potrzebującej przenieść się w inną rzeczywistość, dlatego też przywołane są postacie średniowiecznych mnichów czy psalmistów.
Podmiot liryczny czuje się zagubiony we współczesności, żyje w nieustannych pośpiechu, nie ma czasu na oddech i odpoczynek, tęskni więc do harmonii, spokoju i równowagi, niczym w zamkniętych zakonach. Bezrefleksyjna egzystencja, bez jasnego celu, jest dla osoby mówiącej męcząca, otaczająca go z każdej strony presja jest wykańczająca. Czuje się też rozczarowany swoim życiem, a przyszłość widzi w ciemnych barwach. Docenia jednak poczucie niepewności, które wbrew pozorom może być odczuciem pozytywnym – niewiedza potrafi chronić człowieka, nie wie on, kiedy czeka go Sąd Ostateczny, więc nie musi się tym zamartwiać, a jedynie liczyć, że Stwórca okaże się miłościwy.
W wierszu poszczególne etapy życia są symbolizowane przez wieczór oraz noc. Wieczór jest okresem dojrzałości, gdy czujemy się pewni, wydaje nam się, że dobrze siebie znamy. Noc i jej głęboka czerń to natomiast zmierzch egzystencji, kiedy widmo śmierci staje się bliskie. Podróż, jak i życie, wydaje się prowadzić podmiot jedynie w coraz większą frustrację i być kompletnie pozbawiona celu.
Podsumowanie
W wierszu pojawia się znany z różnych dzieł kultury motyw drogi, oznaczający życie doczesne, a także równoległa, duchowa rzeczywistość, do której ucieka osoba mówiąca. Jest ona silnie rozgoryczona, zrezygnowana i niespełniona. Obecnie wiele osób może się z tym przekazem identyfikować – stres i presja są wszechobecne, a coraz szybciej pędzący rozwój nie daje chwili na refleksję i odpoczynek.