Zaklęcie – interpretacja

Czesław Miłosz był jednym z najbardziej rozpoznawalnych na świecie polskich poetów, a jego twórczość doceniona została Nagrodą Nobla. Poeta przez wiele lat przebywał na emigracji na terenie Stanów Zjednoczonych, jednak bliska mu była sytuacja w ojczyźnie. W swoich wierszach często krytykował ówczesne władze i zastanawiał się nad kondycją społeczeństwa. Podobne rozważania opisuje utwór Zaklęcie, który pod pozorną formą pochwały rozumu, opisuje faktyczne realia świata.

Zaklęcie – analiza i środki stylistyczne

Omawiany utwór ma formę dość charakterystyczną dla twórczości Czesława Miłosza. Nie występuje w nim podział na odrębne strofy – nieregularna jest ilość zgłosek w obrębie wersu (wersów jest natomiast dwadzieścia). Brak jest także rymów, jest to więc wiersz biały, o zmiennym rytmie. Choć nie jest obecny wyraźny podział formalny, to jednak można wyróżnić dwie części tematyczne – dotyczącą rozumu oraz filozofii i poezji. Obie otwiera jasno postawiona teza, która jest następnie popierana odpowiednimi argumentami.

Utwór charakteryzuje się występowaniem liryki pośredniej, opisowej. Podmiot liryczny pozostaje niejawny, nieznana jest jego tożsamość. Przestawia określoną sytuację liryczną, za jej pomocą prezentuje swoje refleksje dotyczące natury świata.

Warstwa stylistyczna jest umiarkowana, co typowe dla twórczości Miłosza – środki artystyczne nigdy nie dominują nad przekazem. Do zastosowanych zabiegów należy anafora, budująca spójność składniową (On.. on…, Ani… ani…). Interesujące jest także wykorzystanie przestawnego szyku zdania, dzięki czemu wiersz zyskuje podniosły nastrój, atmosfera jest poważna oraz oficjalna (Pięk­ny jest ludz­ki ro­zum i nie­zwy­cię­żo­ny). Sytuację liryczną opisują dość liczne epitety (plugawy zgiełk, dręczone wyrazy, sprzymierzona poezja, młoda filozofia, sławna przyjaźń, wspólne gospodarstwo). Sam rozum poddany został personifikacji, otrzymuje ludzkie cechy (On usta­na­wia w ję­zy­ku po­wszech­ne idee, On mówi nam, że wszyst­ko jest cią­gle nowe pod słoń­cem). W wierszu obecne jest także omówienie (Nie­przy­ja­ciel roz­pa­czy, przy­ja­ciel na­dziei).

Zaklęcie – interpretacja wiersza

Omawiany wiersz stanowi rozbudowaną pochwałę rozumu, jednak pod dosłownym znaczeniem kryje się dodatkowy przekaz. Osoba mówiąca prezentuje kolejno dowody, że mądrość człowieka jest niezwyciężona i nieograniczona, zawsze kieruje się on sprawiedliwością i rozsądkiem. Wiedza to nie tylko zapisane w uczonych księgach zdania, ale przede wszystkim ludzkie doświadczenia, którymi dzieli się z innymi, przekazuje kolejnym pokoleniom. W przeciwieństwie do dóbr materialnych, jest niezniszczalna, zawsze znajdzie się ktoś, kto będzie propagował mądrość dalej. Ludzki rozum pozwala uporządkować chaotyczną, zmienną rzeczywistość, kierować się odpowiednimi zasadami, akceptować odmienność oraz różnorodne poglądy. Pcha także społeczeństwa w kierunku rozwoju, budzi wątpliwości co do zastanego stanu rzeczy, zaprzecza przemijaniu oraz marności.

Omawiany wiersz skupia się także na pojęciu filozofii, która z definicji jest umiłowaniem mądrości. Podmiot liryczny zauważa, że choć jest to nauka praktykowana od wieków, tak naprawdę nie posunęła się ona do przodu. Kontemplacje uczonych, ich rozważania oraz spory wcale nie sprawiły, że człowiekowi udało się zrozumieć świat oraz odkryć sens egzystencji. Jest to wyraźne odwołanie do poglądów Sokratesa, który mawiał – wiem, że nic nie wiem. Osoba mówiąca nie pomija także znaczenia poezji – jego zdaniem, powinna ona być zawsze zaangażowana, być celem do zmiany rzeczywistości na lepsze. Krytykuje natomiast dzieła powstałe tylko dla wyszukanej formy. Choć poezja jest zdecydowanie bardziej swobodna, nieuchwytna i pozbawiona sztywnych zasad, to jednak jej obecność jest tak samo niezbędna, jak istnienie mądrości.

Omawiany wiersz wydawać może się pochwałą ludzkiego rozumu oraz jego niewyczerpanych możliwości. Sposób interpretacji treści zmienia się jednak, jeśli uwzględni się jego tytuł. Wskazuje on, że ta apoteoza jest w praktyce wyłącznie życzeniem. Utwór kreuje magiczną rzeczywistość, która jednak nie pokrywa się z realiami. Opisywane wartości wcale nie są obecne w społeczeństwie, ludzie nie kierują się rozsądkiem oraz rozumem, nie charakteryzuje ich dociekliwość, ciekawość oraz tolerancja. Kontrast pomiędzy stanem istniejącym, a wyimaginowanym, podkreśla gorzki wydźwięk wiersza oraz poczucie zawodu, które trapi podmiot liryczny.

Podsumowanie

Wiersz Zaklęcie powstawał w czasie pobytu Czesława Miłosza na emigracji w Stanach Zjednoczonych. Przemowa wychwalający ludzki rozum okazuje się być krytyczną diagnozą kondycji ówczesnego społeczeństwa, co wywołuje zaskakujący dla czytelnika efekt, skłania go do własnych przemyśleń. Zaklinanie rzeczywistości nie sprawi, że zmieni ona swoją formę. W utworze zauważalne są pośrednie aluzje do cenzury Polski Ludowej. Rządzący chwilowo stłamsili obywateli, ale ich sukces nie będzie długotrwały. Nadejdzie osoba rozumna, które poprowadzi za sobą tłumy, zdemaskuje propagandę oraz wszechobecne manipulacje.