Mający na celu budzić patriotyczną postawę obrony kraju nurt w poezji nazywany jest tyrteizmem. Nazwa ta pochodzi od imienia starożytnego poety Tyrteusza, który swoimi utworami zagrzewał do walki siły Spartan. W Polsce ten rodzaj poezji szczególnie mocno widoczny był w okresie romantyzmu oraz zaborów. Wtedy to powstało najwięcej znanych do dzisiaj utworów poezji tyrtejskiej.
Tyrteizm – definicja i cechy
Tyrteizm to postawa, w myśl której poeta powinien angażować swoją sztukę w sprawę patriotyczną. Nieodzownie związany jest on z poezją tyrtejską, która podejmuje tematykę walki za ojczyznę i obrony kraju. Tyrteizm zakłada, że poeta swoją twórczością powinien zagrzewać do walki oraz poświęcenia dla narodu, niczym starożytny Tyrteusz (Tyrtajos). Zgodnie z przesłaniem tej postawy, twórca musi też działać czynnie, włączyć się do bieżącej spawy narodowej. Szczególnie dotyczy to właśnie prowadzonych przez kraj zmagań wojennych. Dla twórczości tyrtejskiej sprawa narodowa jest najważniejsza, zaś wszystko inne podlega tylko dobru ojczyzny. Jest to zarazem sztuka związana z walką, zagrzewa ona do boju i wychwala odwagę w obliczu wroga. Najwięcej tego typu utworów powstało w Polsce w okresie romantyzmu oraz zaborów. Związane są zazwyczaj z powstaniami i ich bohaterami.
Tyrteizm – twórcy
Adam Mickiewicz
Adam Mickiewicz, jako poeta romantyczny, często nawiązywał do tyrteizmu. Związane to było z zaborami oraz powstanie listopadowym, do którego wieszcz narodowy chciał się przyłączyć. Walka narodowowyzwoleńcza i elementy rozbudzania patriotycznego ducha występują w wielu dziełach Mickiewicza. Widać je dobrze pośród wersów Pana Tadeusza czy Reduty Ordona. To ostatnie dzieło jest bardzo dobrym przykładem tyrteizmu wieszcza. Poświęcone opisowi wysadzenia stanowiska artyleryjskiego w obliczu klęski przez dowodzącego nim oficera, stanowi pochwałę bohaterstwa i ofiary patriotycznej. Mickiewicz daje tym samym przykład postawy godnej naśladowania, budzi ducha walki o wolność Polski. Idzie więc w ślady starożytnego Tyrteusza.
Maria Konopnicka
Maria Konopnicka to jedna z najwybitniejszych pisarek polskich, tworząca w okresie pozytywizmu. Autorka zaangażowana była m.in. w działania przeciwko germanizacji. Sama twórczość pisarki zawiera wiele motywów sprzeciwu wobec ucisku i niesprawiedliwości społecznej. Konopnicka często nawiązywała również do patriotyzmu, m.in. w cyklu lirycznych wierszy W górach. Tyrteizm w jej twórczości najmocniej obrazuje jednak Rota. Popularny do dzisiaj utwór w istocie brzmi niczym hymn wojenny, oddający chęć walki z okupantem. Zbiorowy podmiot utworu wskazuje na jedność narodową w obliczu wroga, któremu Polacy stawiać będą czoła do końca. Utwór jest przy tym bardzo mocno osadzony w sprawach sobie współczesnych. Nawiązania do germanizacji oraz Niemców jako odwiecznego wroga Polaków nawiązują do problemów, z którymi sama Konopnicka miała styczność i walczyła. Jest to przykład realizacji idei zaangażowania artysty w sprawy narodu, które tyrteizm zakłada. Maria Konopnicka całe swoje życie działała na rzecz Polski, choć nie zawsze była to konkretnie batalistyczna działalność.
Tyrtajos
Poeta grecki z VII wieku p.n.e., od którego imienia pochodzi nazwa prądu literackiego. Podczas drugiej wojny meseńskiej miał on zostać przywołany do sił spartańskich, by swoją twórczością zagrzewać ich do walki. Wedle podań był kulawy, co jednak nie zmniejszyło jego przydatności dla Lacedemończyków. Samo pochodzenie Tyrtajosa nie jest znane, legendy nadają mu obywatelstwo ateńskie, spartańskie, a nawet korzenie sięgające Miletu. Niemniej to właśnie od jego imienia pochodzi nazwa poezji tyrtejskiej. Jego zachowana twórczość obejmuje pieśni bojowe, marszowe i utwory polityczne. Najbardziej znanym utworem Tyrteusza jest Rzecz to piękna. Dzieło to wyraża sobą pochwałę odwagi w obronie ojczystej ziemi. Przestrzega zarazem przed losem osoby uciekającej przed wrogiem, który to w niesławie wnet staje się żebrzącym tułaczem. Autor dodaje otuchy walczącym, wzywając ich do wytrwania w obliczu wroga. Jest to typowy motyw, na którym oparty był cały późniejszy tyrteizm.