Leopold Staff uznawany jest za jednego z najwybitniejszych poetów młodopolskich oraz czołowych przedstawicieli współczesnego klasycyzmu. Był człowiekiem wszechstronnie wykształconym, który poza literaturą zajmował się także tłumaczeniami. Jego twórczość na przestrzeni lat podlegała przemianom, ewoluowała wraz z kształtowaniem się światopoglądu. Zwięzłą prezentacją przemyśleń Staffa na temat roli poezji jest wiersz Ars poetica, będący literackim manifestem.
Ars poetica – analiza i środki stylistyczne
Wiersz, zgodnie z poglądami głoszącymi przez Leopolda Staffa, zbudowany jest regularnie. Składa się z trzech zwrotek, z których każda liczy sobie cztery wersy, napisane harmonijnym jedenastozgłoskowcem. Zrównoważoną intonację oraz określony rytm podkreślają rymy w układzie krzyżowym.
Podmiot liryczny jest jawny, utwór należy więc do liryki bezpośredniej. Pojawiają się czasowniki w pierwszej osobie liczby pojedynczej, a także ułatwiające identyfikację zaimki (mnie zrozumiał, łowię). Osoba mówiąca jest poetą, opisuje swoje poglądy na temat sztuki pisania, prawdopodobnie przekazując refleksje i przemyślenia samego autora.
Wiersz charakteryzuje prostota i harmonia, środki stylistyczne zostały wykorzystane z umiarem, choć są dość wyszukane i wymagające dużej zręczności w pisaniu oraz artystycznego kunsztu. Przemyślenia zobrazowane zostały za pomocą uplastyczniających porównań (tak jasny jak spojrzenie w oczy i prosty jak podanie ręki, łowię je spiesznie jak motyla), uzupełniają je epitety (echo nieuchwytne, rytm jasny i prosty). Przenośnego wydźwięku nadają metafory (I niech wiersz, co ze strun się toczy, będzie, przybrawszy rytm i dźwięki). Emocjonalność wypowiedzi oddają dynamiczne wykrzyknienia (Nim zblednę, stanę się błękitne, srebrzyste, przezroczyste, żadne!). Wiesz wpisuje się w lirykę klasycystyczną, według której literatura powinna być pisana prostym, zrozumiałym językiem, wiersze powinien charakteryzować przejrzysty, klarowny styl.
Ars poetica – interpretacja wiersza
Utwór Staffa ma charakter autotematyczny, porusza kwestię procesu tworzenia poezji – jest to motyw powtarzający się w literaturze już od czasów starożytnych, odwoływali się do niego m.in. Arystoteles czy Horacy. Wiersz powstał przed II Wojną Światową, zamykając pewien okres w życiu poety, podsumowując jego przemyślenia i refleksje dotyczące sztuki pisania.
Manifest Staffa stanowi jednocześnie swoiste kompendium wiedzy dla innych twórców. Podmiot liryczny nawołuje do powrotu do antycznych tradycji, które charakteryzowały się niedoścignioną harmonią, doskonałym ładem. Opowiada o kolejnych etapach procesu tworzenia. Aby mogło powstać jakiekolwiek dzieło, potrzebna jest wena, natchnienie, źródło inspiracji dla poety. Na tym etapie pomysł na utwór jest wciąż nieukształtowany i ulotny, podlega elastycznym przemianom, treść nie jest nadal ubrana w słowa. Jeżeli poeta nie przystąpi do ciężkiej pracy, wena się zmarnuje, natchnienie szybko przeminie, a bez niej nie powstanie wybitne dzieło. Zdarza się, że nie przychodzi ona sama, trzeba ją wspomóc.
Artysta powinien pilnie obserwować rzeczywistość, wydarzenia i ludzi, aby aktywnie poszukiwać inspiracji. Kiedy już pomysł na utwór skrystalizuje się, należy przelać go na papier. Podmiot liryczny podkreśla, że forma dzieła powinna być zrozumiała dla czytelnika, niezależnie od jego wykształcenia, pochodzenia czy statusu materialnego. Nie pochwala wykorzystywania wyszukanych środków stylistycznych, które przyćmiewają treść i zaburzają odbiór.
Poeta nie jest jednostką wyjątkową – osoba mówiąca nie stawia go ponad czytelnikami. Służy on swoim odbiorcom, bez nich jego praca nigdy nie zyskałaby poklasku. Staff w Ars poetica umieszcza więc najważniejsze zasady, którymi powinien kierować się twórca w procesie tworzenia. Według niego, poezja ma wiele wspólnego z muzyką, obie dziedziny sztuki charakteryzuje odpowiedni rytm, wielowymiarowość i harmonia. Wzorcem, do którego należy dążyć, jest twórczość antycznych pisarzy.
Podstawą do stworzenia wybitnego dzieła jest nie wyszukana forma i obfitość figur retorycznych, ale jasność i klarowność, prostota zapewniająca zrozumienie przekazu. Obcowanie z tekstem niezrozumiałym jest dla czytelników męczące, odrzucą oni utwór, który jest zbyt zawiły. Poeta na każdym etapie tworzenia ma pamiętać o swoich odbiorcach, trzymać się klasycznej formy, wzorować się na naturalnych ludzkich zachowaniach oraz codziennym języku – starannym, lecz pozbawionym zbędnego patosu. Kierowanie się tymi zasadami pozwoli poecie na zrealizowanie swojej misji – przekazaniu treści i objaśnieniu świata.
Podsumowanie
Wiersz Ars poetica jest literackim manifestem, wyrażającym osobiste poglądy Leopolda Staffa na temat roli poezji. Utwór opublikowany został w zbiorze Barwa Miodu, wydanym w roku 1936. Dzieło to zbiera w całość refleksje autora, jego swobodne przemyślenia i rozważania, prowadzące do ostatecznej konkluzji – liryka powinna być harmonijna, jasna i prosta. Podobną tematykę podejmowali także inni twórcy, np. Arystoteles w Poetyce, Krzysztof Kamil Baczyński w Ars poetica, czy Czesław Miłosz, także w utworze zatytułowanym Ars poetica.