Wiersz „Daremne żale” pochodzi z 1877 roku i jest przykładem liryki apelu. Podmiot liryczny – można go utożsamiać z autorem – zwraca się do romantyków, aby pozwolili nowemu pokoleniu pozytywistów odkrywać świat.
Osoba mówiąca tłumaczy swoim braciom, że nastanie kolejnego pokolenia jest zupełnie naturalnym procesem. Na nic nie zdadzą się tytułowe żale, biegu historii nie można zatrzymać. Zachęca, aby przestać złorzeczyć Młodym i nie utrudniać im dojścia do prawdy i rozumu:
Trzeba z żywymi naprzód iść,
Po życie sięgać nowe…
A nie w uwiędłych laurów liść
Z uporem stroić głowę.
!reklama1
Dla podmiotu lirycznego bardzo ważne jest, aby nowe i stare pokolenie żyło w zgodzie i razem starało się osiągać szczyty. Przy czym osoba mówiąca w wierszu rozumie, że dawni mistrzowie nie mają już nic do powiedzenia, nie mają już sił, aby odkrywać nowe wartości. Należy z godnością pogodzić się z przemijaniem sławy i z nadzieją patrzeć na poczynania młodych. Takie podejście koresponduje ze światopoglądem Asnyka. Jest także dość pesymistyczne w wyrazie, wszakże poeta: Jest wyraźnie rozdarty pomiędzy własną nostalgią za epoką romantycznej wzniosłości a mocnym przekonaniem, że nowe życie, choć obce mu estetycznie i duchowo, musi i powinno zwyciężyć. Trzeba przyznać, że temu zwycięstwu jest trochę niezdrowe, masochistyczne. [Cyt. za: G. Borkowska, Pozytywiści i inni, wyd. PWN, Warszawa 1999, s. 166.]
Zmiany są nieuniknione. Romantycy mogą dalej walczyć z nowym pokoleniem i trwać przy dawnych ideach: „w uwiędłych laurów liść/ Z uporem stroić głowę. Podmiot liryczny zachęca ich jednak do otwarcia się na pozytywistyczny program i wspieranie Młodych: „Trzeba z żywymi naprzód iść/ Po życie sięgać nowe”. Co ważne, do pokolenia pozytywistów przylegają określenia dotyczące siły, życia, mądrości i rozwoju (myśl w biegu). Z kolei romantyków charakteryzują metafory związane ze śmiercią, słabością, złością, bezsilnością, głupim uporem. Podmiot liryczny zdecydowanie stoi po stronie nowej myśli. Z pozytywistami wiąże nadzieje, dostrzega w nich potencjał i kreatywność. Jego świat (romantyzmu) musi – zgodnie z logiką dziejów – odejść w cień i przejść do historii.
Daremne żale – analiza utworu
Wiersz składa się z czterech strof liczących cztery wersy ( siedmio- i ośmio-sylabowe, ułożone na krzyż). Występują rymy dokładne, męskie (trud – cud) oraz żeńskie (szeregu – biegu), o układzie krzyżowym. Dzięki tak regularnej budowie, utwór jest bardzo rytmiczny. Można wskazać następujące środki artystyczne: epitety (funkcja wartościująca), wykrzyknienie (nadanie wypowiedzi charakteru apelu), metafory (wzmocnienie przekazu), personifikacja („Świat pójdzie swoją drogą” – nie da się zatrzymać koła historii, świat polega na ciągłej zmienności, dążeniu do postępu i następowaniu po sobie kolejnych generacji), apostrofa (zwrot do romantyków, charakter apelu).