Utwór Bolesława Leśmiana „Gad” opowiada historię kobiety, którą napadł tytułowy gad. Został wydany w zbiorze „Łąka” w 1920 roku i stanowi przykład inspiracji ludowością oraz potęgą natury, charakterystycznych dla tego zbioru.
Gad – geneza utworu
Leśmian czerpał w swojej twórczości ze wzorców epoki romantyzmu. Posługiwał się formą ballady, umieszczał w utworach liczne elementy fantastyczne oraz fascynował się ludowością. Jego poezja była jednak bardziej mroczna, niż dzieła romantyków. Często nie przedstawiała przestrogi ani nauki dla czytelnika. W balladach romantycznych obowiązywały zasady ludowej moralności, zły uczynek zawsze skutkuje karą. W dziełach Leśmiana osoby czyniące dobro często spotykają się z wyśmianiem, nie otrzymują żadnej nagrody. Poeta fascynował się mroczną stroną ludzkiej natury, której ujawnienie nie zawsze wiązało się z karą. W utworze „Gad” można dostrzec inspirację europejskim folklorem. Motyw księcia lub króla zaklętego w budzące odrazę zwierzę pojawia się w innych utworach lub ludowych podaniach.
Jako przykład może posłużyć baśń braci Grimm „Żabi król”. Opowiada o królewnie, która zgubiła szklaną kulę w studni. Z pomocą przyszła jej żaba, obiecując oddanie zabawki, jeśli będzie mogła zaprzyjaźnić się z księżniczką. Dziewczynka chciała oszukać żabę, ale gdy jej się to nie udało, z niechęcią spełniła obietnicę. W końcu, z obrzydzeniem rzuciła płazem o ścianę. Żaba zmieniła się wtedy w pięknego księcia, który kiedyś został zmieniony w płaza przez czarownicę. W późniejszych wersjach baśni, żaba stawała się księciem po pocałunku księżniczki. Podobny motyw pojawia się w duńskiej balladzie „Smok”. Opowiada o smoku, który przez miłość królewny zamienił się z powrotem w księcia.
Gad – analiza utworu
Autor posłużył się formą ballady. Jest to gatunek synkretyczny, łączący cechy epiki, liryki oraz dramatu. Na przynależność do liryki wskazują podział na strofy, rytmiczność oraz obecność rymów. Do cech epiki należą widoczna fabuła oraz przedstawienie wydarzeń przez narratora. Utwór zostaje udramatyzowany przez oddanie głosu bohaterom, pojawiają się elementy dialogu. Leśmian zrezygnował z obecności morału, ballada nie niesie pouczenia moralnego dla czytelnika.
Utwór składa się z jedenastu dwuwersowych strof. Został napisany dziewięciozgłoskowcem, ze średniówką po piątej sylabie. Pojawiają się rymy parzyste. O wydarzeniach opowiada trzecioosobowy, wszechwiedzący narrator. W balladzie występuje dwójka bohaterów: kobieta oraz tytułowy gad.
Warstwa stylistyczna utworu nie jest zbytnio rozbudowana. Pojawiają się epitety („zielony sad”, „porwanym łbem”, „zwyczaje miłosne”, „podmorskich den”, „śliny wężowej”), porównania („od rozkoszy, trwalszej nad zgon”, „piersi ci chylę, jak z mlekiem dzban”), a także wykrzyknienia („Zacznie się jawa – skończy się sen!”, „Nie zrzucaj łuski, nie zmieniaj lic!”).
Gad – interpretacja ballady
Kobieta, przedstawiona w utworze Leśmiana, w przeciwieństwie do większości bohaterek ballad, nie jest młodą, niewinną panną. Urodziła już dziecko, ponieważ zmierza do sadu „z mlekiem w piersi”. Sad staje się symbolem grzechu, rosnące w nim owoce kojarzą się z rajskim jabłkiem, zerwanym przez Ewę.
Kobietę niespodziewanie napada gad. Można spodziewać się, że czeka ją śmierć, bohaterka będzie bronić się przed stworem lub próbować uciec. Dzieje się jednak inaczej. W utworze panuje zmysłowa, erotyczna atmosfera. Kobieta poddaje się zabiegom gada, łączą ich miłosne uniesienia. Niespodziewanie, gad mówi kobiecie, że teraz może zmienić swoją powierzchowność i stać się królem. Obiecuje kochance bogactwa i luksusy, prawdopodobnie chce ją nagrodzić za akceptację jego odrażającej postaci. Kobieta jednak gwałtownie protestuje. Okazuje się, że przyzwyczaiła się do gada i jego dzikiej natury, nie chce aby stawał się człowiekiem. Namiętność ma dla bohaterki większe znaczenie, niż skarby.
Ballada przedstawia mroczną naturę człowieka. Trudno uwierzyć, że zwyczajna, wiejska matka chce romansować z odrażającym gadem, a jednak tak się dzieje. Nie myśli o niczym oprócz bliskości kochanka, odrzuca nawet jego bogactwa. Leśmian ukazuje obraz człowieka, kierującego się pierwotnymi instynktami i popędami, które w codziennym życiu są maskowane przez normy moralne i społeczne. Elementy realistyczne przeplatają się z fantastycznymi, ludzkość znajduje się bliżej natury, stając się dzika i nieokiełznana.
Utwór przedstawia tajemnice psychiki człowieka, skrywane przed otoczeniem. Z ballady można wysnuć również pozytywne wnioski. W prawdziwym uczuciu, powierzchowność schodzi na dalszy plan. Kobieta przywiązuje się do gada, mimo jego odpychającego wyglądu. Nawet gdy ma możliwość przemiany kochanka w pięknego, bogatego króla, rezygnuje z niej, nie chce niczego zmieniać. Przywiązanie pozwala zapomnieć o wszystkich wadach i wyciągnąć zalety. Kobieta nie zwraca uwagi na wygląd gada, ale docenia jego dzikość i nieobliczalność, których nie może dostarczyć jej żaden mężczyzna. Miłość jest w utworze sprowadzona do wymiaru fizycznego, odbiera człowiekowi kontrolę nad sobą i upodabnia do zwierzęcia, kierującego się wyłącznie instynktem.