Wiersz „Pieśń o domu” zalicza się do nurtu poezji patriotycznej. Jego koncept polega na skupieniu się na słowie „dom” i ukazaniu jego różnych znaczeń. Podmiot liryczny w każdej kolejnej zwrotce rozszerza znaczenie wyrazu, tym samym odwołując się do konieczności walki za ojczyznę.
Początkowo podmiot liryczny wspomina o domu rodzinnym, miejscu, gdzie spędza się dzieciństwo. Rodzinny dom kojarzy się ze szczęściem i bezpieczeństwem:
Kochasz ty dom, rodzinny dom,
Co w letnią noc, skroś srebrnej mgły,
Szumem swych lip wtórzy twym snom,
A ciszą swą koi twe łzy?
Następnie podmiot liryczny rozszerza perspektywę. Patrzy na dom już nie tylko od wewnątrz, ale także z zewnątrz. Dom okazuje się miejscem, gdzie naucza się historii, opowiada baśnie i przekazuje narodowe legendy. To pod rodzinnym dachem odbywa się edukacja, a człowiek nabiera świadomości narodowej. Warto zwrócić uwagę, że w wierszu pojawia się epitet „cierniowe drogi”. Jest to aluzja do tragicznej historii Rzeczypospolitej. Polacy wielokrotnie musieli stawiać opór wrogom i bronić własnego państwa. Poza tym ciernie kojarzą się z męczeńską śmiercią Jezusa Chrystusa. Od tego wniosku już niedaleko do przywołania mesjanistycznych idei epoki romantyzmu.
W dalszej części utworu podmiot liryczny rozszerza perspektywę na okolicę. Patrzy już nie tylko na domostwo, ale także na otaczającą przyrodę. Polska maluje się jako kraj pełen pól, łąk i lasów. Opis ojczyzny jest dość baśniowy i przywodzi na myśl mityczne krainy z dawnych opowieści i legend. Badacze wskazują, że pojawienie się w liryku lipy ma być bezpośrednim odesłaniem do twórczości Jana Kochanowskiego. W kolejnej strofie podmiot liryczny wspomina, że dom jest przede wszystkim ostoją, azylem, miejscem, gdzie szuka się pocieszenia i schronienia:
Kochasz ty dom, rodzinny dom,
Co wpośród burz, w zwątpienia dnie,
Gdy w duszę ci uderzy grom,
Wspomnieniem swym ocala cię?
Cały utwór można interpretować jako wielką metaforę. Domem jest ojczyzna. W tym sensie, tworzą ją rodzinne gospodarstwa, tradycja, historia oraz język. Ojczyzna jest wiekowa jak stary dom, jej dach jest już nieco zniszczony. W chwili trwogi obywatele starają się zwrócić w jej stronę. Co więcej, myśl o Polsce pomaga w rozwiązaniu wielu problemów, przynosi ukojenie. Bardzo ważne jest, aby pielęgnować w sobie ducha narodowego.
W wierszu uderza rozpoczęcie każdej strofy od anafory „Kochasz ty dom, rodzinny dom”. Każda zwrotka ma charakter pytania retorycznego. Odpowiedź przychodzi na samym końcu. Ostatnia strofa jest swoistą odezwą do ludu, apelem, wezwaniem do walki:
O. jeśli kochasz, jeśli chcesz
Żyć pod tym dachem, chleb jeść zbóż,
Sercem ojczystych progów strzeż,
Serce w ojczystych ścianach złóż!…
Jest to jedyne wypowiedzenie wykrzyknikowe w całym utworze. Podmiot liryczny nakazuje Polakom stać na straży własnej historii i kultury. Znamienne jest pojawienie się chleba. Chleb w naszym kraju obarczony jest bardzo silną symboliką narodową. Do dziś parę młodą wita się chlebem i solą. Słowo „próg” w cytowanym fragmencie może być rozumiane dwojako. Po pierwsze, jak już wspomniano, chodzi o szanowanie i hołdowanie rodzinnym tradycjom. Po drugie, progi oznaczają także granice państwa. Polacy mają stanąć do walki w imię ojczyzny i bronić terenów rodzimej ziemi.
Utwór niewątpliwie mówi o ojczyźnie, lecz słowo to ani razu nie pojawia się w tekście. Jest to związane z panującą ówcześnie cenzurą. Nie wolno było pisać utworów patriotycznych i jawnie zajmować się tematyką narodową. W związku z tym twórcy używali tzw. mowy ezopowej, aby poruszyć sprawy ważne dla rodaków. Mowa ezopowa polega na takim opisywaniu spraw nurtujących społeczeństwo, żeby cenzura nie miała podstaw do zakazania publikacji utworu. W tym celu nie mówiło się o pewnych faktach wprost, jednak w tekście umieszczało się aluzje doskonale zrozumiałe dla czytelnika.
Pieśń o domu – analiza i środki stylistyczne
Wiersz ma budowę regularną. Składa się z sześciu strof liczących po cztery wersy. Każdy wers ma osiem sylab. W utworze zastosowano następujące środki stylistyczne: pytania retoryczne („Kochasz ty dom, rodzinny dom”), wykrzyknienie, epitety (np. srebrna mgła, płowe zboża), personifikacje (dom koi łzy i prawi baśnie o dawnych czasach). Epitety w znacznej mierze służą podkreśleniu piękna Polski – a więc podniesieniu jej wartości w oczach odbiorcy. Z kolei personifikacja domu okazuje się ciekawym zabiegiem. Zakładamy, że jest on ukrytą metaforą Ojczyzny, która jawi się jako Matka opiekująca się swoimi dziećmi, układająca je do snu, odpierająca troski – a teraz potrzebująca pomocy. W wierszu występują rymy męskie, krzyżowe.