Adam Naruszewicz nazywany był ojcem klasycyzmu w Polsce, tworzył w okresie oświecenia, a poza literaturą zajmował się także historią czy tłumaczeniami, był też biskupem. Jego wiersz, Balon z roku 1798, stanowi pochwałę ludzkiego umysłu oraz gwałtownie postępującego rozwoju naukowego – zainspirowany został lotem nad Warszawą, który odbył się z wykorzystaniem tytułowego balonu. Opublikowany anonimowo utwór częściowo odnosi się także do kwestii politycznych.
Balon – analiza utworu i środki stylistyczne
Omawiany wiersz jest odą – gatunkiem mającym swoją genezę już w czasach starożytnych, przyjmującym za cel pochwałę określonej osoby, ale też opiewanie zdarzenia bądź konkretnej idei. Utwór jest stosunkowo długi i ma budowę stroficzną – składa się z dwunastu zwrotek, liczących sobie po cztery wersy (inaczej: tetrastychów). Odpowiednią intonację budują rymy w układzie przeplatającym, dynamiki dodają natomiast przerzutnie.
Zastosowana liryka ma charakter pośredni, osoba mówiąca nie ujawnia się wprost, pełni natomiast rolę oświeconego, wszechwiedzącego narratora, relacjonuje odbiorcom historyczny lot balonem, jest postacią wykształconą oraz racjonalną. Występują także elementy zaczerpnięte z liryki inwokacyjnej, odnaleźć można bezpośrednie zwroty do adresata (apostrofy) – osób, które nie dostrzegają potęgi ludzkiego rozumu (Gminie, ku rzadkiej zbiegły zabawce, jakież ci cuda mózg kryśli?), ale też do upadającej ojczyzny (Wszystko zwyciężysz, łódko szlachetna).
Nastrój utworu jest podniosły, czego wyrazem są patetyczny język oraz uroczysty ton. Warstwa stylistyczna jest stosunkowo rozbudowana. Sytuacja liryczna opisana jest za pomocą licznych, obrazowych epitetów (gniewny Jowisz, ognisty grot, zuchwała para, mocarskie siedliska, burzliwe morza, pogodna pora, łódka szlachetna, kosztowne kruszce, dziecinny palec). Uzupełniają je porównania (w błahych się zlepkach czołga ukryty, jak drobne robaczków plemię). Wzniosłą atmosferę budują przenośnie (A gniewny Jowisz ognistym grotem powietrzne przeszywa szlaki) oraz inwersje (w strumyk dziecinnym palcem na stole z kilku kropel zakreślony, nabrzmiały kruszców zgorzałych duchem, już im te złotą wyniosłe pychą mocarskich siedlisk ogromy).
Balon – interpretacja wiersza
Utwór jest pochwalną odą opiewającą zadziwiające możliwości ludzkiego rozumu. Genialni wynalazcy są porównani do mitologicznego Ikara, który całą swą energię poświęcał na osiągnięcie wymarzonego celu oraz który finalnie wzbił się do nieba, jednak za cenę swojego życia. Ich inteligencja i pomysłowość napawają podmiot liryczny dumą, widok wznoszącego się, tytułowego balonu, wywołuje wzruszenie.
Rzeczywistość postrzegana jest z lotu ptaka, perspektywy pasażera machiny. Świat z góry wydaje się być niewielki, kompaktowy – okazałe budowle to tylko małe punkty, rwąca Wisła przypomina cienką nić, a ludzie są niemal niedostrzegalni, odmiennie niż na ziemi – wydają się być jednakowi.
Ludzki umysł ma nieograniczone pokłady wiedzy oraz wciąż niezbadany potencjał, co w połączeniu z wytrwałością oraz sumiennością, prowadzi do olśniewających efektów. Przykładem może być nie tylko balon, ale także unoszące się na wodzie statki, rozwój branży wydobywczej, czy też wykorzystywanie praw fizyki do usprawnienia pracy człowieka. Podmiot liryczny pokusił się na śmiałe stwierdzenie, że potęga człowieka zaczyna górować nad siłą natury. Dla prostego obywatela, lot balonem może być nierealny, magiczny, jednak dla ludzi nauki jest to rezultat ciężkiej pracy oraz ogromnej wytrwałości. Wiersz wpisuje się w oświeceniowy nurt pochwały racjonalności, nauki i potęgi umysłu.
W utworze pojawia się także wątek polityczny, kiedy to osoba mówiąca zwraca się wprost do rodaków. Polska ówcześnie była wyniszczona trwającymi rozbiorami oraz wewnętrznymi konfliktami. Nawołuje ich do ratowania upadającej ojczyzny, ma nadzieję, że kraj podniesie się po wielu ciosach i upokorzeniach. Trwające obrazy Sejmu Wielkiego są szansą na przegłosowanie niezbędnych reform, rozsądnego planu naprawczego.
Polska jest dla podmiotu lirycznego jak łódź, która zniesie wszystkie sztormy oraz ostatecznie wzbije się ponad przeciwności oraz przeszkody, potrzebuje jedynie kompetentnego sternika. Wierzy, że wciąż czeka na nią świetlana przyszłość. Wiersz Balon stanowi syntezę najbardziej charakterystycznych cech poezji okresu oświecenia – wychwala postęp naukowy, racjonalny umysł, a jednocześnie przekazuje ważne przesłanie, uczy czytelników oraz daje im wskazówki..
Podsumowanie
Postęp naukowy wzbudzał w Naruszewiczu zachwyt, zdumiewała go siła oraz możliwości ludzkiego rozumu. Do napisania utworu zainspirował go pierwszy lot balonem nad Warszawą, któremu przewodził Jean-Pierre Blanchard – choć nie był bezpośrednim świadkiem tego wzbudzającego emocje wydarzenia, pragnął uwiecznić je na kartach literatury. Wiersz pierwotnie został opublikowany anonimowo w roku 1798, następnie jego autorstwo przypisano Stanisławowi Trembeckiemu – prawdziwego autora udało się ustalić dopiero w XX wieku.