Pozytywizm to nurt literacki w polskiej literaturze, występujący w okresie od powstania styczniowego do lat 90. XIX wieku. Jego założenia wynikały z sytuacji politycznej. Zrywy narodowowyzwoleńcze zakończyły się klęską – Polska nie odzyskała niepodległości. Pojawiły się więc plany odrodzenia kraju przez naprawę sytuacji polityczno-gospodarczej. Pozytywiści propagowali ideały pracy organicznej i pracy u podstaw, wymagające zaangażowania całego narodu. W tym samym okresie, w innych krajach europejskich dominował realizm. Jest to tendencja charakteryzująca się dążeniem do wiernego odzwierciedlenia rzeczywistości w dziele literackim. Wywodzi się jeszcze z czasów starożytnych. Platon w swoim dziele „Poetyka” przedstawił zasadę mimesis, czyli twórczego naśladownictwa. W drugiej połowie XIX wieku, wykształciła się powieść realistyczna, której przykładem jest „Lalka” Bolesława Prusa. Uznaje się ją za jedno z najwybitniejszych dzieł polskiego realizmu.
Dzieło Prusa posiada szereg cech, które pozwalają na określenie go mianem powieści realistycznej. Pierwszą z nich są dokładnie określone czas i miejsce akcji. Opisane wydarzenia rozgrywają się w latach 1878-1879. Pojawiają się także retrospekcje. W rozdziałach zatytułowanych „Pamiętnik starego subiekta”, Ignacy Rzecki przenosi czytelnika do czasów swojej młodości. Opisuje dzieciństwo i początki pracy w sklepie Jana Mincla. Wraca też do węgierskiej Wiosny Ludów, która miała miejsce w 1848 roku. Rzecki przedstawia również przeszłość Wokulskiego, jego drogę do odziedziczenia sklepu, udział w powstaniu styczniowym oraz wyjazd na wojnę rosyjsko-turecką. W pamiętniku pojawiają się daty, dzięki czemu opis jest dokładny i realistyczny. Prus przykłada również dużą wagę do tła przedstawianych wydarzeń. Akcja rozgrywa się głównie w Warszawie, choć momentami przenosi się do Paryża, Zasławia i Skierniewic. Opisy miejsc są szczegółowe, pojawiają się nazwy ulic oraz charakterystyczne elementy. Chociaż najważniejszą rolę w powieści odgrywa Warszawa, Paryż również jest drobiazgowo opisany. Prus umieszcza w tekście nazwy ulic, parków i atrakcji turystycznych. Stolica Polski nie zostaje przedstawiona jednowymiarowo. Autor ukazuje różne oblicza jednego miasta. Warszawa jest całkiem inna dla arystokraty, mieszczanina, Żyda, czy ubogiego człowieka. Opis jest więc kompletny i realistyczny. W jednym mieście znajdują się luksusowe apartamenty arystokratów oraz lepianki biedoty, zamieszkującej Powiśle.
Powieść przedstawia więc przekrój polskiego społeczeństwa. Prus opisuje przedstawicieli różnych środowisk. Bohaterowie utworu różnią się pod względem pochodzenia, wykształcenia, zamożności, problemów i celów. Dla współczesnego czytelnika powieść staje się źródłem wiedzy na temat codziennego życia Polaków w drugiej połowie XIX wieku. Opis nie jest stronniczy, do głosu dopuszcza się nie tylko zamożne elity, ale też ubogich warszawiaków, walczących o przetrwanie. W powieści pojawiają się arystokraci. Należą do nich nie tylko zepsuci moralnie Kazimierz Starski i Izabela Łęcka, ale też rozsądna i szczodra prezesowa Zasławska. Wokulski jest kupcem i zubożałym szlachcicem, a Rzecki – mieszczaninem. Czytelnik poznaje też przedstawicieli najuboższych warstw społecznych, takich jak furman Wysocki, upadła dziewczyna Maria lub rzemieślnik Węgiełek. Prus opisuje także problemy mniejszości żydowskiej, stającej w obliczu coraz bardziej powszechnego antysemityzmu.
W utworze pojawiają się rozbudowane charakterystyki bohaterów, typowe dla powieści realistycznej. Opisane postaci nie są jednowymiarowe. Podobnie jak prawdziwi ludzie, posiadają swoje mocne i słabe strony, podejmują dobre i złe decyzje. Psychika bohaterów jest skomplikowana, czasami trudno jest zrozumieć ich wybory. Postaci często zmieniają zdanie i zmagają się z wątpliwościami. Wokulski kilkukrotnie czuje niechęć do Izabeli, aby później ponownie starać się o jej rękę. Łęcka jest postacią negatywną, ale nie można odmówić jej wykształcenia i obycia towarzyskiego. Indywidualizm bohaterów podkreśla stosowany przez nich język. Łęcka i Starski swobodnie konwersują po angielsku, a ubodzy mieszkańcy Zasławia wciąż posługują się gwarą. Stosowany język podkreśla nierówności społeczne między bohaterami.
Charakterystyczna dla powieści realistycznej jest obecność trzecioosobowego narratora. Jest wszechwiedzący i wszechobecny. Opisuje wydarzenia w obiektywny sposób, pozostawiając ich ocenę czytelnikowi. Dzięki takiej narracji, odbiorca poznaje myśli i motywy, kierujące wszystkimi bohaterami. Fabuła jest wielowątkowa. Pojawiają się ciągi przyczynowo-skutkowe. Realistyczni są nie tylko bohaterowie, ale też wydarzenia. Czytelnik jest w stanie uwierzyć, że opisana historia naprawdę miała miejsce w XIX-wiecznej Warszawie. Fabułę uzupełnia „Pamiętnik starego subiekta”, w którym pojawia się narracja pierwszoosobowa. Czytelnik poznaje świat z perspektywy Rzeckiego, bonapartysty i „ostatniego romantyka”. Przy zapiskach pojawiają się daty, dzięki czemu akcja staje się uporządkowana. Realizm powieści objawia się w języku, sposobie opisywania bohaterów i miejsc. Prus tworzy wiarygodne postaci i wydarzenia, co jest kluczową cechą powieści realistycznej.