Lalka Bolesława Prusa to pozytywistyczna powieść o mnogości różnych motywów literackich. Przeplatające się losy bohaterów stają się pretekstem do ukazania zarówno problemów ludzi, jak również spraw społeczeństwa okresu pozytywizmu. Prus niejednokrotnie polemizuje z motywami epoki romantyzmu, przedstawiając również skomplikowany świat ludzkich emocji i społecznych powiązać swojej epoki.
Motyw Lalki
Motyw lalki związany jest przede wszystkim z theatrum mundi, teatrem świata. Recki bawiąc się lalkami na wystawie, w sposób alegoryczny przedstawia dzieje człowieka. Lalkami są bowiem ludzie, zaś teatrzykiem czy wystawą sklepową gdzie „bawią się” jest świat. Lalkami są również bohaterowie powieści. Ewidentną salonową lalą jest Łęcka, kobieta pusta i jedynie ładna. Wokulski zaś, będąc na jej każde zawołanie, staje się niejako swoistą „pacynką” w rękach Łęckiej. W sposób dosłowny motyw lalki powiązany jest również z procesem między baronową Krzeszowską a Heleną Stawską. Lalka jest tutaj pamiątką po zmarłej córeczce baronowej, która to pamiątka znika w niewyjaśnionych okolicznościach. O kradzież zostaje oskarżona córka Stawskiej, która wcześniej otrzymuje podobną zabawkę od Wokulskiego.
Motyw miłości
Miłość w Lace odgrywa dużą rolę, chociaż raczej jako nieobecna. Motyw napędowy powieści, czyli uczucie Wokulskiego do Łęckiej, jest bowiem całkowicie nieodwzajemnione i ostatecznie raczej niszczycielskie. Dla wielu innych bohaterów powieści również kończy się nieszczęśliwie. Stawską zostawia mąż, Baronostwo Krzeszowscy ze sobą nie żyją, Szuman w młodości prawie popełnia samobójstwo z miłości. Prus słowami Wokulskiego krytykuje wręcz miłość romantyczną, obdziera ją wyidealizowanego obrazu.
Motyw małżeństwa
Motyw ten mocno związany jest z poprzednim. Lalka to powieść pełna nieszczęśliwych małżeństw oraz ludzi samotnych. Stawską porzucił mąż, małżeństwo Krzeszowscy żyją ze sobą w separacji i wiecznej wojnie. Zawarte w utworze małżeństwa często noszą charakter finansowy, nie ma w nich miejsca na szczere uczucie. Pierwsze małżeństwo Wokulskiego z Minclową miało właśnie taki charakter. Prus ukazuje w swojej powieści obraz nieszczęśliwych związków ludzi, którzy się wzajemnie nie rozumieją, nie kochają i nie szanują. Dobrze podsumowują to słowa Izabeli Łęckiej: I nie ma szczęścia w małżeństwach. Człowiek jest więc, wedle powieści, skazany na samotność.
Motyw społeczeństwa
Lalaka jako powieść pozytywistyczna oddaje realia epoki w sposób realistyczny. Nie ucieka przez to przed obrazami nędzy w Warszawie, ukazuje jej margines społeczny. Pozwala to autorowi na podjęcie problematyki pracy u podstaw, postawy w tamtym okresie lansowanej przez pozytywistów. Wokulski pomaga m.in. prostytutce Mariannie, która ostatecznie zaczyna szyć i znajduje męża. Niemniej Wokulski sam zwraca również uwagę na ogrom nędzy w Warszawie oraz płynącą z nią potrzebę ogromnej ilości pracy u podstaw. Innym elementem motywu społeczeństwa jest ukazanie rozwarstwienia klasowego. Prus pokazuje szlachtę oraz warstwę kupców, którzy są przez tych pierwszych pogardzani. Pomimo iż jedynym majątkiem szlachty jest ich dobre urodzenie, traktują oni innych z wyższością. Są swego rodzaju przebrzmiałą warstwą próżniaczą. Ostatnim elementem motywu są Żydzi i problematyka ich asymilacji. Doktor Szuman czy Henryk Szlangbaum są zwolennikami asymilacji, niemniej zostają odrzuceni przez polską większość. Z tego względu oddalają się od niej, Szuman skupia się wręcz jedynie na pomnażaniu majątku. Inną postawą kieruje się ojciec Henryka, który jest przywiązany do swojej tożsamości oraz wiary i jest zdecydowanym przeciwnikiem asymilacji.
Motyw idealizmu
Prus umieszcza w Lalce trzy rodzaje idealistów. Pierwszym jest idealista polityczny, reprezentowany przez Ignacego Rzeckiego. Ponakłada on wiarę w możliwość zdobycia niepodległości dla Polski poprzez potomków Napoleona Bonaparte. Drugim rodzajem idealisty jest romantyk w osobie Wokulskiego. Gloryfikujący miłość, imaginujący ją sobie tak, jak oddano ten stan w literaturze. Ostatnim rodzajem idealisty jest naukowiec, Ochocki. Chce on dać ludzkości upragnione skrzydła, chociaż jego otoczenie nie wierzy w powodzenie zbudowania maszyny latającej. Niechęć środowiska zmusza go jednak do emigracji, która daje szansę na zrealizowanie swoich marzeń. Prus ewidentnie przedstawia tu idealistów jako trzy odrębne pokolenia. Każde z nich święcie wierzy w inne ideały i dąży do ich realizacji. Co ciekawe, pierwotny tytuł powieści Bolesława Prusa miał brzmieć Trzy pokolenia. Sugeruje to wagę motywu literackiego idealizmu, jaką odgrywa on w dziele.
Motyw przemiany
Motyw ten związany jest z miłością Wokulskiego do Łęckiej. Stanisław ukazany jest w powieści jako typowy, pozytywistyczny ideał. Pracowity i przedsiębiorczy człowiek, zainteresowany nauką oraz samodoskonaleniem od najmłodszych lat. Dzięki swojej ciężkiej pracy udaje mu się odnieść życiowy sukces, zdobywa majątek oraz swoisty awans społeczny. Pierwsza przemiana następuje u niego w wyniku zakochania się w Izabeli Łęckiej. Wtedy to staje się on romantykiem, człowiekiem podporządkowującym wszystkie swoje sprawy uczuciu do kobiety. Niestety, Wokulski po pewnym czasie zdaje sobie sprawę z niemożności realizacji swojego uczucia. Łęcka to kobieta samolubna i zapatrzona w siebie, która nie odwzajemnia uczuć Stanisława, gardzi nim. Wokulski ostatecznie więc porzuca ją, jego dalsze losy nie są znane. Przemiana, choć chwilami podejmowana dla wyzwolenia z romantycznego uniesienia, ostatecznie nie przynosi dla Wokulskiego nic dobrego.
Motyw samobójstwa
Motyw samobójstwa podejmowany jest w powieści wielokrotnie. Wiele postaci zostaje niejako skierowanych na tą ścieżkę samozniszczenia przez perypetie życiowe, nie widząc już dla siebie innego wyjścia. Prus ukazuje przez to pewne tendencje swojej epoki, poczucie beznadziei i dekadentyzmu. Wokulski próbuje popełnić samobójstwo po rozstaniu z Łęcką, kładąc się na torach. Ostatecznie powieść nie wyjaśnia jego dalszych losów, tak więc trudno orzec, czy podniósł się ze swojej straty. Innym nieudanym samobójcą, również kierowanym motywem zawodu miłosnego, jest doktor Szuman. August Katz, przyjaciel Rzeckiego, również dokonuje zamachu na swoje życie. Robi to jednak z pobudek ideologicznych, nie mogąc znieść niesprawiedliwości społecznej po upadku powstania na Węgrzech.
Motyw dzieciństwa
Dzieciństwo jest kilkukrotnie wspominane w Lalce. Ukazane jest również na różne sposoby, niejako będąc momentem kształtującym postawy życiowe bohaterów. Rzecki pozostawał w domu pod dużym wpływem wychowania patriotycznego ojca, od niego nauczył się uwielbienia dla Napoleona. Dom Tomasza Łęckiego to zimne, arystokratyczne miejsce, z którego Tomasz nie wyniósł wiele pozytywnych ideałów. Z motywem dzieciństwa wiąże się również motyw matki. Opiekuńczą matką jest Stawska, opiekuńcza i kochająca Helusię.