W połowie wieku XIX we Francji narodził się nurt literacki, stawiający sobie za cel przestawienie rzeczywistości. Chciał ją oddać jak najbardziej prawdziwie, bez zbędnego patosu i upiększania. Sprzeciwiał się on fantazjowaniu w literaturze, widząc w autorze swoistego badacza życia. Od łacińskiego realis nurt ten nazwano realizmem.
Realizm – definicja i cechy
Realizm jest nurtem artystycznym, starającym się oddawać rzeczywistość jak najbardziej zgodnie z jej obserwowanym stanem. W tej koncepcji autor nie jest natchnionym twórcą, a swego rodzaju badaczem rzeczywistości i jej rejestratorem. Realizm skupiał się przede wszystkim na życiu mieszczańskim, opisując egzystencję najuboższych warstw zamieszkujących aglomeracje. Częstym motywem jest pojawianie się w powieściach realistycznych języka potocznego, będącego w użyciu opisywanych weń ludzi. Dużą rolę w kształtowaniu tego nurtu odgrywał rozwój nauk przyrodniczych oraz psychologii. Powieści realistyczne zawierały bardzo szczegółowe opisy, odnoszące się zazwyczaj do typowych miejsc oraz przedstawicieli danych grup społecznych. Narrator nie był wszechwiedzący, stanowił raczej swoistego obserwatora zdarzeń. Głównym utworem realistycznym były powieści, które posiadały niekiedy swoisty element dydaktyczny. Kierowały bowiem uwagę czytelnika na problemy życia warstw najuboższych w dużych miastach,
Przykłady realizmu
Kamizelka
Nowela Bolesława Prusa stanowi przykład realizmu na gruncie Polski. Opis życia współczesnej autorowi Warszawy. Skupia się ona na przedstawieniu ich życia, bez nadawania mu cech heroicznych ani upiększania go w jakikolwiek sposób. Historia starej kamizelki spaja tuta losy narratora, który nie jest wszechwiedzący, sprzedającego ją Żyda i sąsiadów tego pierwszego. Wszyscy oni zarysowani są jako przedstawiciele typowych mieszkańców Warszawy z niskiego stanu. Nowela zdaje się raczej swego rodzaju odwzorowaniem pewnego widoku z rzeczywistości, opartego o historię jednego przedmiotu. Bolesław Prus nie upiększa tam widoku ludzkiego życia w swoich czasach, chociaż element miłości między małżeństwem nadaje mu lekko romantycznego charakteru. Niemniej Kamizelka to nadal nowela realistyczna niczym napisana pocztówka z dawnej Warszawy.
Nad Niemnem
Chociaż powieść społeczno-obyczajowa Elizy Orzeszkowej zawiera w sobie wiele elementów patosu, jest to typowe dzieło pozytywistyczne. Realizm dzieła oddany jest poprzez opisy przyrody, chcące być jak najwierniejszym odzwierciedleniem stanu faktycznego oraz głęboki rys postaci. Autorka skupia się również nad oddaniem tła fabularnego, stara się również ograniczyć do minimum moralizatorstwo. O ile to ostatnie nie do końca udało się Orzeszkowej, o tyle jej dzieło bardzo dobrze pochyla się nad stosunkami społecznymi między zagrodową szlachtą i mieszkańcami wsi. Nie upiększa ani nie uwzniośla narosłych przez lata antagonizmów, pokazując w pełni negatywne cechy współżycia na prowincji. Dzięki temu Nad Niemnem jest swoistym dokładnym obrazem tamtych czasów, ujętych z perspektywy konkretnego miejsca i konkretnej osoby.
Opowieść Wigilijna
Opowiadanie Charlesa Dickensa to historia przemiany duchowej chciwego Ebenezera Scrooge’a. Co prawda występują tu elementy nadprzyrodzone, które interpretować można również jako podświadome wyrzuty sumienia głównego bohatera, niemniej zawiera ona wiele cech realistycznych. Przede wszystkim rysuje pejzaż życia miejskiego w Anglii czasów autora. Bardzo dokładnie ukazane są tam wnętrza domów oraz ulice. Niemniej, najważniejsze są opisy życia biednych ludzi i kontrast z bytem bogatego Scrooge’a. Dickens nakreśla szczegółowo obraz egzystencji wielodzietnej, mało zamożnej rodziny pracownika bogacza, ukazując tym samym panujące wtedy stosunki społeczne. Ma to na celu moralizowanie czytelnika, co jest kolejnym przejawem realizmu. Jeżeli również interpretować widziane przez głównego bohatera duchy jako jego podświadomość, można by i ten element zaliczyć w poczet realistyczny. Nurt ten bowiem często interesował się psychologią.