Sonet „Bakczysaraj w nocy” stanowi bezpośrednią kontynuację poprzedniego utworu z cyklu „Sonety krymskie”, na co wskazuje kolejność oraz tematyka utworu. Wraz z kolejnymi wierszami („Grób Potockiej”, „Mogiły haremu”) tworzy mikrocykl o stolicy chanów krymskich. Nie jest on jednak tożsamy z mikrocyklem marinistycznym, tutaj głównym spoiwem wszystkich sonetów jest tematyka miasta, które przedstawia w różnych układach — w dzień, w nocy, ukazując konkretne miejsca Bakczysaraju. Widać dużą fascynację Mickiewicza orientem, który otaczał go w czasie podróży z Odessy na Krym w 1825 roku. Efektem wyprawy jest osiemnaście „Sonetów krymskich”, wydanych w Moskwie w 1826 roku.
Bakczysaraj w nocy — analiza sonetu
Wiersz jest sonetem romantycznym. Składa się z 14 wersów podzielonych na cztery strofy. Utwór należy do typu włoskiego, gdzie dwie pierwsze składają się z czterech wersów, a dwie ostatnie z trzech. Napisano go trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie. Rymy żeńskie zostały ułożone według klasycznego układu włoskiego — 2x abba i cdc dcd. Klasycznie w sonecie występują strofy opisowe i refleksyjne, tutaj jest inaczej — wiersz składa się tylko ze strof opisowych, a refleksja została skrócona do dwóch ostatnich wersów. Typowa tematyka dotyczy miłości i erotyki (np. „Sonety odeskie” Mickiewicza, „Do Laury” Petrarki), poeta w cyklu mówi głównie o tęsknocie za ojczyzną oraz namiętnościach, które dotykają autora romantycznego.
Rodzaje liryki i podmiot liryczny
Utwór opisuje wydarzenia po zmroku, dlatego można zaliczyć go do liryki nokturnowej. Podmiot liryczny ukrywa się, nie ujawnia swojej tożsamości, dlatego jest to przykład liryki pośredniej. Wiersz skupia się na opisie sytuacji lirycznej. Analizując jednak sonet w kontekście pozostałych utworów cyklu, można stwierdzić, iż osobą mówiąca jest poeta pielgrzym, człowiek zachodu, który podróżuje po nieznanych mu orientalnych terenach.
Środki stylistyczne w wierszu
Ważnym elementem stylistycznym sonetu są liczne orientalizmy. Pojawia się wiele słów pochodzenia tatarskiego, związanych z kulturą wschodu oraz religią muzułmańską („dżamidów”, „izanu”, „haremie”, „menaru”, „Eblisa”, „Farysa”). Leksyka ta ma uchwycić klimat Bakczysaraju i charakterystykę jego mieszkańców. Orientalną atmosferę sytuacji lirycznej potęguje zastosowanie bogatych metafor („błyszczą w haremie niebios wieczne gwiazd kagańce”), charakterystycznych dla wypowiedzi muzułmanów. Kunszt artystyczny Mickiewicz ukazuje w epitetach („srebrny król”, „pobożni mieszkańce”, „licem rubinowym”, „senny łabędź”, „milczące pustynie”), które uplastyczniają krajobraz dawnej stolicy chanów krymskich. Pojawiają się porównania („jeden obłok jak senny łabędź na jeziorze”, „jak szatany, siedzące w dywanie Eblisa”) i personifikacje, dzięki którym księżyc nabiera cech ludzkich („srebrny król nocy dąży spocząć przy kochance”). Nastrój wiersza jest tajemniczy ze względu na nocną aurę, jak również użytą przerzutnię, która zaburza stały rytm utworu i sprawia wrażenie niepewności. Liczne środki stylistyczne mają na celu oddanie piękna nocnego krajobrazu miasta.
Bakczysaraj w nocy — interpretacja utworu
Pierwsze dwie strofy wiersza wprowadzają czytelnika w wieczorny klimat miasta. Wierni opuszczają meczet, życie cichnie. Milkną izany, czyli wezwania na modlitwę w islamie. Zapada zmrok, widać tylko księżyc i gwiazdy. Druga strofa skupia się na opisie nieba, które jest piękne i rozświetlone. Ze względu na późną porę ciężko zorientować się w przestrzeni, widać jedynie zarysy budynków, krzewów i przedmiotów. Trzecia i czwarta strofa opisuje miasto i przyrodę jako wspólną całość.
Romantyzm sytuacji lirycznej i krajobrazu miasta
Cichy i spokojny obraz zakłócają błyskawice, które wprowadzają nastrój grozy i niepokoju. Ukazuje to typowo romantyczny opis krajobrazu. Mimo pozornego spokoju sytuacja liryczna ma swoją ciemną stronę. Samo miejsce, w jakim znajduje się poeta, bardzo pasuje do epoki — romantycy uwielbiali wschód i często inspirowali się orientem. Widać tu też potęgę natury, która prowadzi do upadku miasta (opisywanego w poprzednim sonecie) i małość człowieka, który może jedynie poddać się jej sile i ogromie. Bakczysaraj to dawna stolica Girajów (dynastia chanów krymskich), którzy panowali tu do XVIII wieku. Miasto podupadło, lecz teraz ma inne zalety i z perspektywy romantycznej, staje się dużo ciekawsze. Ważne jest też położenie miasta, które znajduje się w górach. Mają one tu mroczny i przytłaczający charakter, w nocy przypominają one osobie mówiącej w wierszu szatany („Dalej czernią się kołem olbrzymy granitu, / Jak szatany”). Krajobraz w wierszu otrzymuje wręcz własną osobowość, stanowi bardzo ważny czynnik wpływający na nastrój podmiotu.
Motyw nokturnowy w utworze
Podmiot liryczny poświęca dużą część utworu na opis nieba. Gwiazdy są tu metaforycznie ukazane jako harem sułtana (księżyca). Ciemność wprowadza magiczny i niezwykły nastrój do sonetu. Pokrywa się to z romantyczną wizją świata, który opierał się na fascynacji elementami nadnaturalnymi. W nocy wyjątkowo ważna jest intuicja, która pomaga odnaleźć się w mroku, a dla romantyków, którzy ponad wszystko cenili sobie duszę i poznanie pozazmysłowe, stanowi wyjątkowo ważny element. Spokojny i cichy krajobraz przerywa błyskawica, która przecina niebo i wprowadza element niepewności i strachu. Większość mieszkańców spędza noc w domu, podmiot liryczny, indywidualista, podziwia je w odosobnieniu, mimo niebezpieczeństwa, jakie może przynieść burza. Ukazuje to wyjątkowość jednostki, tak często podkreślanej w epoce.
Sonet opisuje wyjątkowe okoliczności przyrody, jakie daje zmrok. Wszystko wydaje się inne niż w dzień, bardziej tajemnicze i nieznane. Mickiewicz posługuje się licznymi orientalizmami i chętnie korzysta z romantycznych koncepcji literackich i filozoficznych.