Wiersz „Cebula” pochodzi z tomu Wielka liczba (1976). Utwór jest formą filozoficznego eseju o istocie natury i człowieka. Koncept wiersza polega na zestawieniu ze sobą cebuli – symbolu prostoty – z człowiekiem – skomplikowanym i dzikim tworem. Wiersz rozpoczyna się od opisu tytułowej cebuli:
Ona nie ma wnętrzności.
Jest sobą na wskroś cebula
do stopnia cebuliczności.
Cebulasta na zewnątrz,
cebulowa do rdzenia,
mogłaby wejrzeć w siebie
cebula bez przerażenia.
Cebula nie jest skomplikowana. Składa się z jednej materii, z „cebuliczności”. Roślina pozbawiona jest elementów skomplikowanych, różnorodnych, burzących harmonię. Cebula to twór jednorodny, jednolity. Dzięki temu może „wejrzeć w siebie/ cebula bez przerażenia”. Co innego człowiek, z poskręcanymi jelitami, ohydnymi wnętrznościami i splotem nerwów oraz żył:
W nas obczyzna i dzikość
ledwie skórą przykryta,
inferno w nas interny,
anatomia gwałtowna,
Człowiek jest dziki, nieobliczalny. Często nie potrafimy siebie nawzajem zrozumieć. Co więcej, ludzie zostają przyrównaniu do piekła („inferno w nas interny”). Na plan pierwszy w charakterystyce człowieka wysuwa się gwałtowność, chaos, brzydota, skomplikowanie, różnorodność. W opisie cielesności uderzają motywy turpistyczne: poskręcane jelita, tłuszcze, nerwy, żyły, śluzy. Cebula w swej budowie jest prosta. Składa się z wielu nałożonych na siebie identycznych warstw. Jest w swej formie harmonijna. Co więcej, jak twierdzą niektórzy badacze, cebula jest oznaką płodności. Ściągając kolejne warstwy warzywa, naszym oczom ukazują się coraz to nowe bulwy. Akt rozmnażania jest więc estetyczny i niezwykle owocny. Warzywo zostaje podniesione do rangi świętości:
Cebula, to ja rozumiem:
najnadobniejszy brzuch świata.
Sam się aureolami
na własną chwałę oplata.
Warto zwrócić uwagę na kształt opisywanego warzywa. Koło uważane było od dawna w kulturze za symbol doskonałości. Tak więc cebula w swej prostocie, harmonii, pięknie, estetyce – w swej cebuliczności właśnie – okazuje się idealnym bytem. Czy jednak na pewno? Tezę tę burzy ostatni wers utworu:
I jest nam odmówiony
idiotyzm doskonałości.
Za pomocą ironii całe przesłanie wiersza zostaje odwrócone o 360 stopni. Doskonałość jest idiotyczna, nudna, nieciekawa. Człowiek z kolei skomplikowany, dziki, obcy – jest jednak dzięki temu pełen sekretności, ciekawy, interesujący, intrygujący. W wierszu dochodzi do konfrontacji świata natury i świata ludzi. Natura jest pełna harmonii i piękna. Istnieje dzięki regułom niezmiennym od tysięcy lat. Jest jednorodna. Człowiek to istota bardzo skomplikowana i wymykająca się jakimkolwiek klasyfikacjom. Nie dwóch takich samych osób – a wszystkie cebulę są jednorodne. Z człowieka rodzi się drugi człowiek, lecz zupełnie inny od rodzica. Światem ludzi rządzi indywidualizm.
Wiersz mówi także o wyobcowaniu śmiertelnika ze świata natury. Człowiek wraz z rozwojem kultury i cywilizacji oddalił się od przyrody. Nie mógł odnaleźć wspólnego języka z naturą. Jest ona jednorodna i istnieje pod warunkiem, że przestrzega pewnych zasad. Człowiek w całym swym skomplikowaniu nie potrafił podporządkować się owym regułom. Tym samym został zepchnięty na margines. Dziś istnieją już dwa odrębne światy – ludzi i roślin. Choć oczywiście oba się przenikają.
Warto zwrócić uwagę na pewien aspekt opisu cebuli i człowieka. Cebula pozbawiona jest wnętrzności. Podmiot liryczny opisuje jej zewnętrzną budowę. Składa się z takich samych warstw nałożonych na siebie, które niczego nie kryją. Jest ich wiele, mogłyby zawierać wspaniały skarb – chowają jednak pustkę, nic. Co innego człowiek. On posiada wnętrze: jelita, żyły, ale także sekretności. Owe sekretności oznaczają duszę, charakter, osobowość. Człowiek składa się z aspektu fizycznego oraz metafizycznego (niematerialnego). Jego budowa jest złożona. Nie jest tylko pustą skorupą. I choć to cebula składa się z idealnych warstw, a człowiek jest prawie nagi (pokryty tylko cienką skórą) – w ostatecznym rozrachunku to on jest istotą bardziej wartościową.
Cebula – środki stylistyczne i analiza utworu
Wiersz ma budowę stroficzną, pozbawiony jest rymów. Wersy mają nierówną liczbę sylab. Poza pierwszą strofą wszystkie zwrotki mają po 8 wersów. Mimo odejścia od schematu wiersza sylabotonicznego, utwór jest rytmiczny i posiada dość regularną budowę. Podmiot liryczny występuje w roli filozofa – myśliciela, snującego rozważania na temat istoty cebuli (świata roślin, natury) i człowieka. Wiersz jest ubogi w środki stylistyczne. Przeważają neologizmy artystyczne oscylujące wokoło tytułowej cebuli. Nadrzędną kategorią estetyczną utworu jest ironia, co jest typowe w twórczości Szymborskiej.