Wisława Szymborska jest jedną z najsłynniejszych kobiecych przedstawicielek polskiej poezji, rozpoznawalną kraju oraz poza jego granicami. Poza liryką, zajmowała się też esejami, krytyką czy tłumaczeniami. Tworzyła głównie utwory stosunkowo krótkie oraz ascetyczne w swej formie, pozbawione patetycznego wydźwięku, niejednokrotnie ironiczne. Wiersz Utopia wywodzi się ze zbioru Wielka liczba, opublikowanego w 1976, ponownie wydany został w tomie Widok z ziarnkiem piasku.
Utopia – analiza i środki stylistyczne
Omawiany wiersz zbudowany jest w sposób nieregularny – składa się ze strof dwu- oraz trójwersowych, a także luźno wplecionych pojedynczych wersów. Co typowe dla twórczości Wisławy Szymborskiej, nie występują rymy, rytm jest zmienny. Dynamiki nadają natomiast przerzutnie, przeniesienie części wypowiedzi do kolejnej linii, a także inwersje (Echo bez wywołania głos zabiera).
Liryka ma charakter pośredni, podmiot liryczny nie ujawnia swej tożsamości, jest narratorem wydarzeń. niejawnie prezentuje swoje refleksje.
Warstwa stylistyczna jest ograniczona, dzieło ma ascetyczną formę. Pojawiają się nieliczne epitety, raczej pozbawione emocjonalnego ładunku (proste drzewo, rozwikłane odwieczne gałęzie, inne drogi). Interesujący jest natomiast niekonwencjonalny zabieg zastosowany przez poetkę. Wplata ona w wypowiedź utarte w języku związki frazeologiczne, lecz zmienia znacząco ich postać (Im dalej w las tym szerzej się otwiera Dolina Oczywistości).
Utopia – interpretacja wiersza
Tytułowa utopia to określenie oznaczające projekt doskonałego ustroju politycznego, który opiera się na równości wszystkich obywateli, sprawiedliwości oraz solidarności. Idee takie obecne były już w starożytności, między innymi w Państwie Platona, a jej nazwa wywodzi się od Utopii – eseju Thomasa More’a. Termin ten funkcjonuje w literaturze jako idealny, lecz nieistniejący świat, mrzonka, pragnienie niemożliwe do urzeczywistnienia. Tak znaczący tytuł wyraźnie wskazuje na kwestie poruszane w omawianym wierszu Wisławy Szymborskiej.
Utwór przestawia opis pewnej tajemniczej wizji, której położenie w czasie oraz przestrzeni pozostaje niedookreślone. Podmiot liryczny dobrze zna to miejsce, oprowadza po nim czytelników. Ton wypowiedzi nie przypomina jednak zaangażowanych opowiadań przewodnika. Opisy są dość rzeczowe, informacyjne, brak w nich emocjonalnej warstwy. Osoba mówiąca nie odwołuje się do uczuć, lecz do rozumu, jest zdystansowana oraz opanowana. Utopijna wyspa jest miejscem, w którym żadne pytanie nie pozostaje bez odpowiedzi, wszystkie wątpliwości są natychmiastowo wyjaśniane. Prawda jest powszechna oraz dostępna na wyciągnięcie ręki dla każdego obywatela. Cechy wyspy są zaprezentowane poprzez osobliwe nazwy geograficzne, np. jezioro Głębokiego Przekonania. Idee są przedstawione w formie materialnej, urzeczywistnione. To, co normalnie jest nienamacalne, tutaj można dotknąć, zobaczyć, spostrzec zmysłowo. Wisława Szymborska w omawianym wierszu odwołuje się do wielu myśli filozoficznych oraz dawnych dzieł sztuki – Biblii (Drzewo Poznania Dobra i Zła, sprawiedliwa oliwa), poezji Daniela Naborowskiego czy też twórczości Woltera.
Opisywana wyspa na pierwszy rzut oka może wydawać się przyjazna i atrakcyjna. Ludzie pragną zrozumieć otaczającą ich rzeczywistość oraz odkryć sens istnienia, jest to marzenie niespełnione od wieków. Ciągły brak odpowiedzi oraz nienasycenie stają się motorem napędowym rozwoju i działania. W utopijnym świecie pozbawionym tajemnic, brakowałoby jakiejkolwiek motywacji do postępu, cała determinacja zostałaby zabita. Bardzo często to nie sam cel jest najważniejszy, lecz droga do niego prowadząca – staje się ona celem sama w sobie. Po chwili analizy zauważalne jest, że wyspa przepełniona jest absurdami. W materialnej formie przedstawia pojęcia i idee, których nie można zmierzyć oraz które są względne. Prawda, dobro czy zło, mogą dla różnych ludzi oznaczać różne rzeczy bądź zmieniać się na przestrzeni lat, pod wpływem zdobytej wiedzy oraz doświadczeń. Wyspa taka pozbawiona byłaby jakiejkolwiek różnorodności, elementu zaskoczenia rozbudzającego inspiracje i emocje. Całkowita jawność wyklucza także wiarę i duchowość, która co do zasady nie jest oparta na wiedzy udowodnionej naukowo, a która stanowi ważny aspekt istnienia człowieka. W tym miejscu człowiek nie ma też możliwości wyboru – wszystkie informacje są mu dane, nie może on ich selekcjonować, świadomie wybierać bądź odrzucać. Nie dziwi więc fakt, że wyspa okazuje się być miejscem bezludnym.
Podsumowanie
Wisława Szymborska w omawiany wierszu odwołuje się do motywu, który obecny jest w literaturze oraz filozoficznych traktatach już od starożytności. Poetka także tworzy autorską wizję państwa utopijnego, jednak co typowe dla jej twórczości, podchodzi do tematu w sposób nowatorski, skłania czytelnika do głębszej refleksji – czy ta wizja wciąż jest utopią, pragnieniem obywateli? Zupełne zrozumienie świata jest niemożliwe, a pojęcia takie jak prawda czy sprawiedliwość – względne. Poszukiwanie jest tym, co napędza człowieka do działania, dlatego ujawnienie wszystkich tajemnic rzeczywistości wcale nie jest atrakcyjną perspektywą.