Pan Tadeusz to dzieło specyficzne, nie tylko ze względu na zastosowanie trzynastozgłoskowca. Ta epopeja narodowa stworzona piórem Adama Mickiewicza zaskakuje mnogością wątków, które przewijają się ze sobą na kartach poematu. Aby dobrze zrozumieć, ile kunsztu wykazał wieszcz, należy przeanalizować je wszystkie po kolei. Każdy z głównych wątków okazuje się bowiem łączyć z innymi i wynikać z siebie nawzajem. Dzięki ich prześledzeniu możliwe jest lepsze poznanie tego wiekopomnego dzieła oraz zrozumienie opisywanych przez nie czasów. Pan Tadeusz bowiem i wątki w nim zawarte były przesiąknięte aktualnością dziejową, stanowiąc zarazem wspaniałą opowieść o szlacheckiej kulturze.
Wątki główne w Panu Tadeuszu
Pan Tadeusz stanowi dzieło wielowątkowe. Wyróżnić w nim można kilka motywów głównych i pobocznych, które nie mają tak wielkiego wpływu na fabułę całej narodowej epopei. Co ciekawe każdy wątek łączy się ze sobą, wynikając od najważniejszego oraz najstarszego. Są to kolejno:
- Wątek Jacka Soplicy
- Wątek sporu o zamek
- Wątek miłości Tadeusza do Zosi
- Wątek narodowowyzwoleńczy
Wszystkie one kończą się ostatecznie wkroczeniem wojsk Napoleona na Litwę i ślubem Tadeusza z Zosią. Dzięki przemyślanej strukturze fabularnej Mickiewicz potrafi spleść ze sobą koleje losu pojedynczych ludzi z Soplicowa oraz całego Narodu. Tworzy to niepowtarzalny motyw narodowej epopei, gdzie wielkie sprawy łączą się z prostym życiem.
Wątek Jacka Soplicy
Historia Jacka Soplicy i jego miłości do Ewy Horeszkówny stanowi na swój sposób zaczątek reszty głównych wątków Pana Tadeusza. Gdyby nie dawne wydarzenia, które wprawił w ruch ojciec Tadeusza, reszta mickiewiczowskiej historii nie mogłaby się wydarzyć.
Jacek Soplica był niegdyś znanym warchołem i zawadiaką, za którego przewodnictwem szły miejscowe zaścianki. Stanowił swego rodzaju przywódcę lokalnej biedniejszej szlachty i z tego powodu Stolnik Horeszko utrzymywał z nim bardzo zażyłe stosunki. Politycznie bowiem opłacało się mieć tego człowieka po swojej stronie, nawet jeżeli słynął on jako porywczy szlachcic. Problem rozpoczął się, kiedy Soplica zakochał się w Ewie Horeszkównie, córce Stolnika. Gdy poprosił o jej rękę, podano mu czarną polewkę – symbol hańbiącej odmowy. Zrozpaczony Jacek Soplica odszedł w dalekie strony i ożenił się bez miłości. Z tego związku narodził się Tadeusz, oddany potem na wychowanie bratu ojca. Wąsal Soplica, gdy powrócił wreszcie do domu, zastał zamek Horeszków atakowany przez siły Moskali. We wściekłości zastrzelił tryumfującego Stolnika, za co przylgnęła do niego łatka zdrajcy. By odpokutować swoje, winy włączył się w walkę narodowowyzwoleńczą, potem zaś wstąpił do Zakonu. Jako ksiądz Robak agitował na Litwie za Napoleonem, w nim bowiem upatrywano wyzwoliciela. Zaopiekował się również córką Ewy Horeszkówny, wywiezionej z mężem na Sybir przez Rosjan. Chciał ostatecznie połączyć oba rody małżeństwem Tadeusza i Zosi. Zginął zaś w obronie Hrabiego – jednego z potomków Stolnika Horeszki.
Wątek sporu o zamek Horeszków
Wątek sporu o zamek Horeszków jest pokłosiem wydarzeń z przeszłości, mianowicie czynów Jacka Soplicy. Faktoria była już od dłuższego czasu ruiną, którą zainteresował się Sędzia – brat Jacka Soplicy. Po Targowicy dostał on część ziem Horeszków, w tym również zamek. Jako walczącym z Moskalami Horeszkom zabrano bowiem dobra ziemskie, a córkę Stolnika wywieziono na Sybir. Do odebrania zamku Soplicom zostaje namówiony Hrabia – jeden z krewnych Stolnika Horeszki. Osobą, która mu to podpowiada jest Klucznik Gerwazy, poprzysiągł on bowiem zemstę na Jacku Soplicy za swego dawnego pana. Ostatecznie spór o ruiny kończy się Zajazdem – tradycyjną formą szlacheckiego dochodzenia sprawiedliwości w formie zbrojnego ataku na przeciwnika. Sam Zajazd kończy się sukcesem, niemniej, gdy Moskale dowiadują się o nim, postanawiają ukrócić samowolę szlachty i rozbijają siły Hrabiego. Dosyć nieoczekiwana zmiana akcji doprowadza jednak do uwolnienia zaściankowej szlachty i połączenia ich sił z Soplicami. Ostatecznie Moskali udaje się pokonać. By uniknąć zemsty Rosjan, część szlachty udaje się na wygnanie, Hrabia wstępuje do wojska Napoleona. Gerwazy zabija majora Płuta – zruszczonego Polaka, który nie dał się uciszyć po bitwie. W walce ginie również ksiądz Robak, wcześniej spowiadając się z dawnych win Gerwazemu. Koniec wątku zamku Horeszków stanowi zarazem koniec wątku Jacka Soplicy.
Wątek miłości Tadeusza i Zosi
Miłość jako wątek jest w Panu Tadeuszu obecna w wielu związkach. Dwoma najważniejszymi są jednak ten Jacka Soplicy i Ewy Horeszkówny oraz Tadeusza i Zosi. Stanowią one niejako swoje dopełnienie oraz swoiste odbicia. O ile bowiem miłość między pierwszą parą nie może dojść do skutku, o tyle połączenie ich dzieci wydaje się szczęśliwie spełniać uczucie dawniejszego pokolenia. Trzeba również zaznaczyć, iż połączenie między Tadeuszem i Zosią nie rodzi się przypadkowo. Stanowi bowiem od początku sprytny plan księdza Robaka na połączenie obu rodów oraz swoiste zadośćuczynienie przewin, jakich dopuścił się, będąc jeszcze Jackiem Soplicą.
Wątek narodowowyzwoleńczy
Wątek narodowowyzwoleńczy jest zarysowany dosyć wyraźnie na kanwach dzieła Adama Mickiewicza. Wiele postaci związanych jest z tajnymi działaniami przeciwko rosyjskiemu Zaborcy bądź też dawniej walczyło z Moskalami. Dobrymi przykładami są ksiądz Robak i Żyd Jankiel. Ten pierwszy walczył w Legionach jeszcze jako Jacek Soplica, po wstąpieniu zaś do zakonu agitował na Litwie do wspierania Napoleona. Jankiel wtajemniczony był w sprawy księdza Robaka, prawdopodobnie jako emisariusz napoleoński. Pod koniec opowieści pojawia się na Litwie wraz z wojskiem polskim. Z Moskalami walczył również Solnik Horeszko, za co potem jego rodzinę spotkało zesłanie. Wątku narodowowyzwoleńczego dopatrzyć się można również w walce szlachty z Moskalami po Zajeździe oraz opisie wkroczenia Napoleona na Litwę. Mickiewiczowi niezwykle mocno zależało na tym wątku w Panu Tadeuszu, ponieważ dzieło było pisane również dla pokrzepienia serc Polaków pod zaborami.