„Pan Tadeusz” jest epopeją narodową opowiadającą o życiu szlachty na ziemiach polskich. Litwa jest przez niego przestawiona jako miejsce idealne, doskonałe do życia. Pojawiają się wątki sporów, ale także miłości. Akcja toczy się w momencie przełomowym dla losu Polski, czyli w czasie przemarszu wojsk napoleońskich — Mickiewicz wierzył, że Napoleon pomoże odzyskać wolność. Ze względu na dużą objętość eposu, dzieło zawiera wiele przydatnych motywów literackich.
Motyw sporu
Spór w utworze został ukazany humorystycznie w przypadku dyskusji na temat hartów Asesora i Rejenta, ale również poważniejszy spór o zamek Horeszków. Sprawa ma spore znaczenie, dlatego do Soplicowa zjeżdża się wielu gości.
Spór o zamek
Zamek należy do rodziny Horeszków, jednak jedynym żyjącym aktualnie potomkiem jest daleki krewny Stolnika po kądzieli, Hrabia. Część zamku otrzymuje także rodzina Sopliców od Moskali po zabójstwie Stolnika. Sędzia Soplica nie przejmuje się jednak sposobem, w jaki zamek trafił w ręce rodziny i chce sądzić się o prawo do całości budynku (a raczej jego ruin).
Asesor i Rejent
Spór ma charakter komiczny. Mężczyźni kłócą się, czyj pies jest szybszy i potrafi upolować zająca. Okazuje się jednak, że w jednym momencie doganiają ofiarę. Rywalizują oni, który z nich jest lepszym myśliwym i honor. Dopiero równoczesne dogonienie zwierzęcia godzi mężczyzn. Mickiewicz obnaża w ten sposób bezsens sporów prowadzonych przez szlachtę.
Motyw zbrodni
Jacek Soplica popełnia zbrodnię na Horeszce w afekcie. Jest rozgoryczony, ponieważ był zakochany w jego córce, Ewie (ze wzajemnością), jednak nim zdążył się oświadczyć, ojciec dziewczyny oznajmia mu, że wyda ją za kogoś innego, co jest dla niego ciosem. Czuje się też wykorzystany, ponieważ działał w jego interesie i wpływał na szlachciców podczas sejmików.
Motyw miłości
Ze względu na wielowątkowość epopei, w utworze pojawia się wiele wątków miłosnych, tych szczęśliwych, jak i niemożliwych do zrealizowania. Utwór kończy się z resztą potrójnymi zaręczynami, choć tylko Tadeusza i Zosi wydają się zakochani.
Tadeusz i Zosia, Telimena
Tadeusz początkowo jest zauroczony Zosią, którą spotyka w swoim pokoju po powrocie z nauk z Wilna. Myli jednak ją i Telimenę, dlatego przez dłuższy czas wchodzi we flirt z nią. Dopiero po pewnym czasie wybiera Zosię, która odwzajemnia jego uczucie.
Jacek Soplica i Ewa Horeszkówna
Na drodze ich szczęścia stoi mezalians. Soplica wywodzi się z niższej szlachty niż Ewa, wywodząca się z arystokracji. Ojciec kobiety nie wyraża jednak zgody na to i zaręcza ją z kasztelanem litewskim. Mają oni córkę, Zosię. Nieszczęśliwa matka zostaje potem zesłana wraz z małżonkiem na Sybir, gdzie umiera.
Motyw walki
Na Soplicowo zostaje przeprowadzony zajazd. Klucznik Gerwazy, dawny wierny sługa Horeszki chce go pomścić i najechać na majątek rodziny zabójców swojego pana. Pokazuje to skłócenie szlachty i wewnętrzną niezgodę między rodami. Dopiero w obliczu zagrożenia ze strony najeźdźcy (Moskale) potrafią się oni zjednoczyć.
Wspomniana zostaje także walka księdza Robaka razem z wojskiem napoleońskim oraz udział młodych bohaterów (Tadeusza i Hrabi) w kampanii francuskiego przywódcy, z której powracają w ostatniej księdze epopei.
Motyw narodowowyzwoleńczy
Mimo sielankowości Soplicowa i ukazanych tam zwyczajów Polacy nadal chcą odzyskać niepodległość. Dają wyraz swojego patriotyzmu przez przestrzeganie obyczajów i kultywowanie tradycji, jak również zaangażowanie w działania przeciw zaborcom.
Działalność Jacka Soplicy
Jacek Soplica aka Ksiądz Robak po zabójstwie Stolnika, ucieka przed uznaniem za zdradę przez rodaków (zabójstwo miało miejsce podczas ataku rosyjskiego na posiadłość). W Rzymie przywdziewa habit zakonny i decyduje się na zaangażowanie w walkę u boku Napoleona. Na Litwę przyjeżdża jako emisariusz, by przygotować rodaków na powstanie, które może pomóc odzyskać te ziemie wojskom Napoleona.
Przyjęcie żołnierzy napoleońskich
W ostatniej księdze na przyjęcie z okazji narzeczeństwa Tadeusza i Zosi zaproszeni zostają także żołnierze kampanii napoleońskiej. Wszyscy pokazują im szacunek. Mickiewicz wyraża w ten sposób nadzieję na odzyskanie niepodległości u boku Napoleona. Młodzi Soplicowie decydują się także na postępowy ruch, czyli uwłaszczenie chłopów.
Motyw tradycji
Soplicowo zatrzymało się w czasie, zwracana jest tam duża uwaga na obyczaje i przestrzeganie etykiety przy stole. Jest to sposób na oddanie szacunku starszym, jak również przekazanie młodym szacunku wobec historii.
Obyczaje szlacheckie
Pokazane w epopei zostaje wielokrotnie duże przywiązanie do etykiety przy stole. Wszyscy zasiadają według ściśle określonych zwyczajów, na bazie wieku oraz klasy. Mężczyźni usługują kobietom i zabawiają je rozmową. Uroczystości zaczynał i kończył polonez.
Podkreślona zostaje gościnność gospodarzy, muszą oni pomagać biedniejszym członkom rodziny, którzy mogli pozostawać w innych dworkach wiele miesięcy.
Motyw rodziny
Tadeusz, podobnie jak i Zosia są wychowywani nie przez swoich rodziców. Młodzieńca wychowuje stryj, sędzia. Czternastolatką zajmuje się daleka krewna Telimena. Choć nie mają oni blisko matki czy ojca (Zosi zginęli podczas drogi na Syberię), kochają oni swoich opiekunów, których traktują jak najbliższe osoby.
Rodzina w staropolskich obyczajach była najważniejsza, czemu wyraz dawały duże i wystawne obiady/kolacje z okazji przyjazdu. Jacek Soplica tęskni za bratem, zachowuje się bardzo troskliwie wobec swojego bratanka.