Aleksander Kamiński pisząc „Kamienie na szaniec”, pragnął opisać życie niesamowitych młodych ludzi, którzy w trudnym czasie II wojny światowej potrafili zachować się jak trzeba. Zośka, Alek i Rudy stanowią wzór dla wielu pokoleń powojennych Polaków, a ich życiorysy mogłyby zainspirować niejeden film. Pośród pełnych akcji, czasami strasznych i bolesny, a czasami dosyć zabawnych sytuacji możemy dostrzec kilka powtarzających się motywów literackich. Będą to, co następuje:
Motyw wojny
Książka „Kamienie na szaniec” dzieje się podczas II wojny światowej, kiedy Polskę okupowały wojska III Rzeszy. Kamiński bardzo dokładnie opisuje wojenną codzienność z perspektywy cywila i partyzanta. Trudności ze zdobyciem jedzenia i pracy towarzyszą tu łapankom i zagrożeniu życia. Warszawa nie jest wolna od kolaborantów, ale przede wszystkim zamieszkują ją chcący przetrwać jakoś ten czas Polacy. Wojna w widoczny sposób odciska piętno na losach głównych bohaterów, niszcząc ich młodość i stawiając wobec wyborów, które obce są pokoleniom czasu pokoju.
Motyw przyjaźni
Bohaterów „Kamieni na szaniec” łączy silna przyjaźń. Znają się oni jeszcze sprzed wojny, a ich relacja zahartowała się w czasie okupacji. Razem walczą, ponoszą trudy i przeżywają wątpliwości moralne związane z wojną. Przyjaźń Zośki, Alka i Rudego jest zarazem motorem rozwoju chłopaków, wzajemnie inspirują się oni w procesie dorastania i kształtowania swoich osobowości.
Siłę tej relacji najlepiej pokazuje Akcja pod Arsenałem, kiedy to przyjaciele nie mogąc pozostać obojętni wobec schwytania Rudego, organizują jego odbicie. Niestety podczas walki ginie Alek, zaś sam Rudy umiera na skutek brutalności gestapo. Osamotniony Zośka nie może pogodzić się ze stratą przyjaciół i na jakiś czas zaprzestaje dalszej walki. By pogodzić się ze stratą, spisuje wspomnienia o Rudym.
Motyw walki
Niemcy wprowadzili na podbitym terytorium rządy terroru, którym jednak nie wszyscy chcieli się podporządkować. Wychowani w duchu patriotycznym i harcerskim bohaterowie od samego początku wojny wykazywali chęć walki z germańskim okupantem.
Początkowo rozpaczliwie poszukiwali możliwości dołączenia do jakiejkolwiek grupy oporu. Po nieudanych próbach udało im się działać w ramach Małego Sabotażu – głownie akcji wymierzonych przeciwko niemieckiej propagandzie i kolaborantom. Z czasem jednak chłopcy przeszli od malowania ścian czy gazowania kin do realnej walki zbrojnej w ramach Szarych Szeregów. Wiązało się to z koniecznością zabijania. Kamiński pokazał, że chociaż potrzeba oporu przed najeźdźcą była ogromna, to jednak zabicie drugiej istoty ludzkiej nie przychodziło bohaterom łatwo. Sama walka wiązała się nie tylko z dylematami moralnymi, ale również realnym niebezpieczeństwem.
Motyw dorastania
Kamiński jako wychowawca młodzieży, wiele miejsca w swojej książce poświęca problemowi dorastania. Pokazuje złożoność kształtowania się poglądów na świat młodego człowieka, to, w jaki sposób oddziałuje na to wychowanie i realia jego współczesności. Bohaterowie często dyskutują, wymieniają się poglądami na swoje miejsce w życiu, przyszłość siebie i ojczyzny. Z zadziwiającą dokładnością obserwujemy tą powolną przemianę Zośki, Alka i Rudego. Kamiński pokazuje, jak wśród okropności wojny rodzi się ich świadomość oraz odpowiedzialność. Okupacja przyśpiesza proces dojrzewania, zarazem jednak utrudnia go i obciąża problemami, o których nie myślą pokolenia czasu pokoju.
Motyw śmierci
Śmierć, chociaż od samego początku grozi bohaterom podczas ich działań przeciwko Niemcom, długo nie jest udziałem żadnego z nich. Ostatecznie jednak dosięga ona wszystkich bohaterów. Książka Aleksandra Kamińskiego oparta jest bowiem na prawdziwych wydarzeniach, a realia wojenne nie znają rozróżnienia między ludźmi. Śmierć może tutaj dosięgnąć każdego, w każdym momencie i na wiele potwornych sposobów.
Kamiński pokazuje śmierć ze wszystkimi jej potwornymi aspektami, łącznie z cierpieniem najbliższych ofiar. Alek umiera od ran odniesionych podczas Akcji pod Arsenałem. Rudy zostaje zakatowany przez Gestapo, zaś Zośka ginie niespodziewanie podczas ataku na posterunek niemieckiej żandarmerii. To właśnie przez pryzmat Zośki zostaje ukazany wielowymiarowy problem śmierci. Bohater cierpi z powodu straty przyjaciół, musi nawet na jakiś czas wycofać się z czynnej walki o ojczyznę.
Motyw bohaterstwa
Aleksander Kamiński pisząc swoje dzieło, chciał nie tylko unieśmiertelnić niezwykłych młodych ludzi, z którymi miał styczność. Uważał, że postawa Rudego, Alka i Zośki stanowi w niezaprzeczalny sposób wzór dla innych dorastających Polaków. Książka ukazuje ich bowiem jako zwykłych nastolatków, zdolnych zarazem do podejmowania czynów bohaterskich – bezpardonowej i pełnej wyrzeczeń walki o to, co uważali za słuszne.
Tytuł utworu również należy odczytywać w kontekście bohaterstwa jej bohaterów. Jest to bowiem ustęp pochodzący z wiersza Juliusza Słowackiego „Testament mój”, w którym owymi kamieniami byli bohaterowie, poświęcający swoje życie dla szlachetnej sprawy.