Istnieje wiele teorii na temat tego, czym jest sprawiedliwość. Najprościej można powiedzieć, że jest to stan równowagi pomiędzy tym, co czynimy w życiu, a tym, jakie ponosimy tych czynów konsekwencje, zarówno pozytywne, jak i negatywne. Rozumienie sprawiedliwości różniło się jednak w zależności od czasów czy od obszaru geograficznego, a nawet od miejsca zamieszkania. Literatura zwłaszcza zwraca uwagę na zjawisko sprawiedliwości ludowej, która była konglomeratem duchowości, religii i pojmowania świata w nierozerwalnym połączeniu z prawami natury.
Epoką bardzo zainteresowaną pod względem literackim ludowością był romantyzm. Poeci zafascynowani byli ludowym pojmowaniem świata, bliskością natury, a co za tym idzie najbardziej fundamentalnego porządku świata. Świata, w którym to natura stanowiła o sprawiedliwości i równowadze w życiu ludzkim. Adam Mickiewicz, najwybitniejszy poeta polski, dawał temu wielokrotnie wyraz w swoich wczesnych utworach, choćby zawartych w swoim debiutanckim tomie, pt. Ballady i romanse. W balladzie, pt. Świtezianka mamy do czynienia ze sceną, w której para młodych ludzi spaceruje nad brzegiem jeziora. Chłopak wyznaje dziewczynie miłość, lecz gdy tylko się z nią rozstaje, zaczyna być kuszony przez widmo pięknej kobiety z jeziora. Ulega mu, czym daje świadectwo swojej niewierności i nielojalności. To wina niemożliwa do przebaczenia, więc młodzieniec zostaje wciągnięty na zawsze w toń jeziora. On zostaje ukarany za niewierność, a młoda dziewczyna zostaje uchroniona przed miłością nielojalnego kochanka.
Sprawiedliwość ludowa, czyli taka, której wyrazicielką jest natura, pojawiła się również w Balladynie Juliusza Słowackiego. Tytułowa bohaterka była zła do szpiku kości. Mordowała, knuła i prowokowała do kolejnych zbrodni ludzi wokół siebie. Wszystko po to, żeby móc zdobywać coraz większą władzę i nie ponosić konsekwencji swoich poprzednich czynów. W końcu osiągnęła najwyższe stanowisko w państwie i zaczęła być sędziną, do której lud przychodził z prośbą o sprawiedliwość. Balladyna zaczęła wydawać wyroki śmierci, nawet za czyny, za które odpowiedzialna była ona sama. Nie było jednak nikogo, kto mógłby powstrzymać ten proces, więc do głosu musiała dojść sama natura. Po wydaniu kolejnego wyroku Balladyna została rażona piorunem, co w symboliczny sposób dawało do zrozumienia, że tak naprawdę nie ma winy, która mogłaby pozostać bez kary, nawet jeśli owa kara nie miałaby przyjść z ręki ludzkiej.
Ludowa sprawiedliwość bywała przedstawiana również w innych epokach, już w dużo bardziej realistyczny sposób. Zrobił to Władysław Stanisław Reymont w swojej noblowskiej powieści, pt. Chłopi. Przedstawił tam postać Jagny, młodej i pięknej dziewczyny, która kusiła wielu mężczyzn w Lipcach. Była żoną Macieja Boryny, ale flirtowała również z jego synem, a także z innymi chłopami, co doprowadziło do wielu kłótni i nieporozumień we wsi. Nienawiść do Jagny wzrastała w ludziach przez długi czas, aż w końcu eksplodowała i z problemem postanowiono poradzić sobie w brutalny sposób – młoda dziewczynę odarto z odzieży i na taczce pełnej gnojówki wywieziono poza granicę wsi. W ten sposób nie tylko ją ukarano, lecz przede wszystkim upokorzono, bo odebrano jej godność, dom i wstęp do rodzinnej wsi, w której było wszystko, co do tej pory znała. Jak widać więc, świat ludowej sprawiedliwości był niejednokrotnie trudny do skojarzenia z dzisiejszym rozumieniem tego terminu.
Różni pisarze na przestrzeni różnych epok przedstawiali wieś i jej przymioty. Specyficzna religijność, przywiązanie do natury czy choćby ludowe pojmowanie dobra, zła i sprawiedliwości – może budzić w nas, ludziach współczesnych, niezrozumienie, zażenowanie, niezgodę czy nawet śmiech. Warto jednak zwrócić uwagę, że ludźmi mieszkającymi na wsi dekady czy nawet wieki temu, kierowały zupełnie inne motywacje i pobudki. Życie było dla nich dużo brutalniejsze, więc i oni w ten sposób traktowali świat, siebie samych i innych ludzi. Dobrze, że istnieją literackie świadectwa tego, jak wyglądała dawniej ludowa sprawiedliwość, ponieważ możemy od tego zjawiska odbić i myśli i przyjrzeć się temu, jak pojmujemy sprawiedliwość dzisiaj, a także temu czy przyszłe pokolenia nie będą mogły na tego wyrzucać jako ewidentnego błędu.