„Wierna rzeka” to powieść Stefana Żeromskiego, która wydana została w 1912 roku. Akcja utworu dzieje się podczas powstania styczniowego. Podtytuł „klechda domowa” sugeruje, że autor opierał się na przekazach ludowych.
Wierna rzeka – streszczenie krótkie
Do dworu w Niezdołach przychodzi książę Józef Odrowąż. Jest ranny. Zarządcą dworu Rudeckich jest Antoni Brynicki, ojciec Salomei. Dziewczyna opiekuje się mężczyzną, który okazuje się powstańcem. Mieszkańcy ukrywają rannego przed rosyjskimi żołnierzami. Kucharz Szczepan i Salomea pomagają także innym powstańcom.
Rana Józefa ciężko się goi. Kula tkwi w udzie i nie wiadomo, jak ją wyciągnąć. Nawet sprowadzony z miasta doktor Kulewski nie jest w stanie pomóc. Pan Bryniecki jest zaniepokojony faktem, że w folwarku jest powstaniec. Do dworu przyjeżdżają członkowie Rządu Narodowego – Hubert Olbromski i jego kolega. Przewożą ważne dokumenty. Pojawiają się rosyjscy żołnierze. Olbromski ginie, a przed śmiercią wrzucił dokumenty do rzeki. Oficer Wiesnicyn znajduje rannego Józefa, ale nic z nim nie robi.
Z ciała Józefa w końcu wychodzi kula. Między nim a Salomeą tworzy się miłość. Do domu wracają państwo Rudeccy, jednak pan domu umiera kilka dni po przyjeździe. Umiera także pan Brynicki. W domu pojawia się matka Józefa – księżna Odrowążowa. Wie o miłości Salomei do Józefa, jednak nie jest to odpowiedni materiał na żonę księcia. Matka zabiera Józefa za granicę, by nigdy więcej nie brał udziału w powstaniu. Daje też Salomei pieniądze, by zapomniała o Józefie. Salomea jest w ciąży, jednak nie przyznaje się do tego. Po wyjeździe ukochanego, Salomea wrzuca pieniądze do rzeki i mdleje.
Wierna rzeka – streszczenie szczegółowe
Rozdział pierwszy. Luty 1863 roku. Bitwa pod Małogoszczem kończy się klęską powstańców. Ze stosu ciał wyłania się ranny mężczyzna. Pragnie wrócić do walczących, jednak mdleje co chwilę i gubi swój oddział. Ucieka, by nikt nie uznał go za zmarłego. Postanawia przejść przez rzekę, by dostać się do pobliskiej wsi. Chłopi jednak nie pomagają, a zastanawiają się czy zabić go na miejscu, czy oddać w ręce Rosjan. Rannemu udaje się uciec do dworu, gdzie spotyka kucharza. Dostaje od niego kaszę. Mężczyzna spotyka młodą dziewczynę, która zabiera go w tajemnicy do swojego pokoju i zaczyna się opiekować powstańcem.
Rozdział drugi. Kobieta to Salomea Brynicka. Jej ojciec zarządza dworem, który należy do Rudeckich. Ojciec dziewczyny i państwo Rudeccy wyjechali, by pomagać powstańcom. Synowie Rudeckich zginęli, a matka szuka ich ciał. Jej mąż jest w więzieniu. W domu przebywa Salomea i kucharz Szczepan. Rannym powstańcem okazuje się książę Józef Odrowąż. Salomea uważa, że w domu straszy duch. Dziewczyna utrzymuje kontakt jedynie z Ryfką – córką karczmarza.
Rozdział trzeci. Szczepan kopie tunel, w którym ma zamiar ukryć Józefa przed Rosjanami. Kilka dni później Ryfka ostrzega o marszu żołnierzy rosyjskich. Józef ukrywa się w sianie. Żołnierze przeszukują majątek, jednak nie znajdują nikogo. Oficer Wiesnicyn zakochuje się w Salomei. Rosjanie zostają na noc we dworze.
Rozdział czwarty. Żołnierze odchodzą, ale Szczepan przeczuwa, że wrócą. Rosjanie powracają kilka godzin później, a dwór ponownie zostaje przeszukany. Po wyjeździe Rosjan, Józef zostaje wyciągnięty z siana. Jego rany się otworzyły. Salomea nie wie, czy wzywać lekarza, ponieważ sama nie umie pomóc.
Rozdział piąty. Józef gorączkuje. Rany się goją, ale w nodze nadal jest kula. W nocy przybywają powstańcy z oddziału, który poległ pod Miechowem. Są głodni, Szczepan ich karmi.
Rozdział szósty. Rosjanie nadal najeżdżają dwór. Krycie Józefa w sianie przestaje mieć sens, ponieważ jego rana się nie goi, a książę krzyczy z bólu. Zostaje znaleziony przez żołnierzy, jednak ci nic z nim nie robią. Salomea sprowadza doktora Kulewskiego, który jednak nie jest w stanie wyjąć kuli z nogi księcia.
Rozdział siódmy. W nocy przyjeżdża ojciec dziewczyny, Antoni. Niepokoi go fakt ukrywania powstańca we dworze. Prosi Szczepana o opiekę nad Salomeą. Rano ponownie wyjeżdża, by kontynuować udział w postaniu.
Rozdział ósmy. Marzec. Do dworu witają komisarz Rządu Narodowego Hubert Olbromski i jego młodszy kolega. Przewożą ważne dokumenty związane z powstaniem. Salomea wątpi w sens walki. Nocą przyjeżdżają żołnierze rosyjscy. Józef ukryty jest w kadzi, a reszta osób chowa się w krzakach. Hubert z kolegą zabijają Rosjan i kradną im konie. Olbromskiemu nie udaje się uciec przed żołnierzami. Zanim zostaje zabity, wrzuca dokumenty do wody. Wiesnicyn odnajduje Józefa, jednak pozostawia go w spokoju. Sam jest zakochany w Salomei. Rosjanie odjeżdżają.
Rozdział dziewiąty. Salomea i Szczepan opiekują się księciem. Chowają też Olbromskiego.
Rozdział dziesiąty. Połowa kwietnia. Kula wychodzi z nogi Józefa. Między nim a Salomeą rodzi się romans. Książę nie chce wyjeżdżać. Coraz więcej osób wie o tym, że we dworze jest powstaniec. Józef przenosi się do innego pokoju.
Rozdział jedenasty. Salomea nie może spać. Wie, że książę i uboga szlachcianka to nie jest wymarzone małżeństwo. Boi się też reakcji ojca. Budzi ją hałas. Salomei wydaje się, że widzi ducha. Przestraszona biegnie do księcia, z którym spędza namiętną noc.
Rozdział dwunasty. Wracają Rudeccy. Dwór jest biedny i zrujnowany przez ciągłe najazdy Rosjan. Kilka dni po przyjeździe Rudecki umiera. Józef zaczyna źle się czuć, a wezwany doktor nie jest w stanie pomóc.
Rozdział trzynasty. Maj. Józef nadal choruje. Rudecka zatrudnia nowe osoby, by opanowały sytuację we dworze. Salomea dowiaduje się, że jej ojciec zmarł na skutek ran walecznych.
Rozdział czternasty. Połowa maja. Salomea i Rudecka same zajmują się dworem. Do majątku przyjeżdża matka Józefa, księżna Odrowążowa. Dostała informację o miejscu pobytu syna od doktora Kulewskiego. Salomea nie dopuszcza jej do Józefa, ponieważ boi się o jego zdrowie.
Rozdział piętnasty. Księżna sprowadza lekarzy. Szczepan dostaje wynagrodzenie za opiekę nad Józefem. Salomea i księżna dużo rozmawiają i stają się sobie bliskie. Kobieta wie, że dziewczynę i jej syna łączy uczucie. Jednak Salomea nie jest odpowiednią partnerką dla księcia.
Rozdział szesnasty. Józef spotyka się z matką, która chce, by wyjechał za granicę i nie wracał do walk powstańczych. Przygotowuje wyjazd w tajemnicy przed wszystkimi. Prosi Salomeę, by przekonała Józefa. Dziewczyna pyta o swój związek z księciem. Matka Józefa stwierdza, że Salomea szybko zapomni o chłopaku. Mówi też, że nie będą małżeństwem. Odrowążowa daje Salomei pieniądze. Dziewczyna nie przyznaje się, że jest w ciąży.
Rozdział siedemnasty. Księżna mówi Józefowi, że ten wyjeżdża za granicę na leczenie. Później ma wrócić do powstania. Józefowi nie zależy już na ukochanej, ważne jest dla niego tylko powstanie. Kochankowie nie mogą ostatni raz zostać sami. Salomea pomaga przy pakowaniu i oddaje matce Józefa kulę, którą został postrzelony. Józef wyjeżdża bez pożegnania. Salomea wyrzuca do rzeki pieniądze, które dała jej księżna. Traci przytomność. Znajduje ją Szczepan.