Niewiele jest tak trwałych nurtów myślowych, jak stoicyzm. Zapoczątkowany jeszcze w epoce hellenistycznej popularny jest nawet do dzisiaj. Kierowali się nim mędrcy, a nawet cesarze rzymscy. Propagował on idee spokoju ducha w obliczu zmieniającego się wiecznie świata, bycie stałym. Choć jest z założenia filozofią życiową, przez setki lat wielokrotnie wpływał również na literaturę.
Stoicyzm – definicja i cechy
Stoicyzm jest filozofią starożytną, zapoczątkowaną przez Zenona z Kiton w IV p.n.e. W założeniu był to kompletny system myślowy, obejmujący również kosmogonię. Obecnie jednak najbardziej znaną jest część etyczna stoicyzmu. Jej podstawowe założenie to niewzruszony spokój ducha wobec rzeczy leżących poza ludzką ingerencją. W praktyce oznacza to unikanie stanu zbytniej ekscytacji oraz nadmiernego smutku względem tego, czego nie można zmienić. Stoicyzm zaleca również życie zgodne z naturą, racjonalne podporządkowanie prawom przyrody. Człowiek jest wedle stoików częścią kosmosu, samoświadomym bytem dążącym do apathei – postawy niewzruszoności, braku namiętności. Prowadzić ona miała do prawdziwego szczęścia. Ten nurt filozoficzny święcił największe triumfy w okresie Cesarstwa Rzymskiego, pojawiał się również w późniejszych epokach historycznych. Współcześnie istnieje jego rozwinięta forma, zwana neostoicyzmem.
Przykłady stoicyzmu
Rozmyślania
Zbiór zapisków cesarza rzymskiego Marka Aureliusza, dotycząca jego filozofii życia. Sam cesarz był bardzo interesującą postacią, człowiekiem uosabiającym ideał władcy-filozofa. W swoim życiu kierował się etyką stoicką, która dawała mu otuchę podczas rządzenia najpotężniejszym imperium antycznego świata. Rozmyślania stanowią ciekawy monolog władcy z samym sobą, wyłuszczający jego stoickie poglądy na świat. Filozofię rozumie on tutaj jako sztukę praktyczną, dającą wskazówki jak żyć. Prawdopodobnie napisane zostały dla jego syna, przyszłego cesarza Kommodusa. Samo dzieło uznawane jest za jedno z najważniejszych pism inspirowanych stoicyzmem w dziejach.
O żywocie ludzkim
Fraszka Jana Kochanowskiego przedstawia dynamikę rządzącą światem. Wszystko, co na nim jest przedstawione tutaj jako przemijające. Nie dotyczy to jedynie samego człowieka, jego cech fizycznych i majątku. Autor zwraca uwagę, że ani władza, ani też sława nie jest wieczna. Wszystko przemija, jako polna trawa. Porównanie do przyrody nie jest przypadkowe, Kochanowski bowiem zauważa, że każdy aspekt rzeczywistości jest w istocie niestały. Człowiek nie jest w stanie żadną siłą przeciwstawić się tej zasadzie bytu, podlega jej nawet myśl. Autor określa tę zmienność pejoratywnie, jest ona fraszką. Posuwa się nawet do stwierdzenia, jakoby człowiek był porównywalny do lalki w teatrze świata. Myśl o zmiennej istocie rzeczy jest typowa dla stoicyzmu. Nurt ten zauważał, że niestałości nie da się uniknąć. Zalecał więc spokój ducha jako receptę na wieczny kalejdoskop zdarzeń i marność tego świata.
Przesłanie Pana Cogito
Wiersz Zbigniewa Herberta epatuje cechami starożytnego heroizmu. Nawet samo słowo cogito po łacinie znaczy myśleć. Jest to więc przekaz pewnej myśli, postawy życiowej. Ukazuje on dolę człowieka, którego w życiu czeka jedynie pogarda. Posiadanie jakichkolwiek zasad, bycie oddanym jakiejkolwiek sprawie, wystawia na cierpienie. Podmiot liryczny radzi jednak zachować wzgardę dla niedoli, iść przed siebie mimo kolejnych ciosów. Nie czeka jednak za to żadna nagroda. Ta niewzruszona, stoicka postawa wobec przeciwności jest w istocie sposobem zachowania godności. Pozwala zostać włączonym w poczet bohaterów starych legend, Hektora, Gilgamesza i Rolanda. Autor ostrzega przed dumą, ale też poddawaniem się. Zaleca pozostanie pogodnym, tęskniącym za dobrem i pięknem. Jest to w istocie stoicki pogląd. Człowieka otacza świat, który zawsze będzie mu nieprzychylny. Koleje losu rzucą go przeciw niemu, upodlą. Jeżeli istota ludzka ma zachować jakąkolwiek godność, musi być niewzruszona, robić swoje nawet przeciw wszystkim. Takie jest przesłanie Pana Cogito.