Na przełomie XIX i XX wieku starano się odejść w sztuce od ciężaru dokonań poprzednich epok. Szczególnie dotyczyło to romantyzmu oraz patosu klasycznie ujętej kultury. Wyjściem miał okazać się impresjonizm — kierunek zapoczątkowany przez paryskich malarzy. Nazwa nurtu pochodzi od łacińskiego impressio, czyli wrażenie. Subiektywne odczucia miały bowiem dla impresjonistów największą wartość.
Impresjonizm – definicja i cechy
Impresjonizm jest nurtem kulturowym, głównie obecnym w malarstwie przełomu XIX i XX wieku. Artyści starali się uchwycić chwilę, przekazać w swoich dziełach jej subiektywny odbiór. W formach artystycznych najbardziej liczył się nastrój, który chciano nimi oddać. Malarstwo impresjonistyczne było sztuką plenerową, gdzie istotne stały się świetlne refleksy i uchwycenie ulotnego momentu w rzeczywistości. Posługiwali się jasnymi barwami oraz grą światłocieni.
Literatura impresjonistyczna była zaś sztuką wyrażania subiektywnych odczuć. Oparta była o opis nastroju danej chwili, jej przeżywania przez podmiot liryczny. W prozie charakterystyczny było rozbicie zdarzeń na osobne epizody, skupienie się na ukazaniu konkretnego momentu i zdarzenia. Kompozycja stawała się przez to niejednolita, pozbawiona przy tym wszechwiedzącego narratora. Liryka impresjonistyczna skupiała się za to na skojarzeniach, za ich pomocą chciało oddawać ludzkie odczucia. Na polu rodzimym impresjonizm obecny był w literaturze Młodej Polski.
Przykłady impresjonizmu
Impresja, wschód słońca
Obraz Moneta uznawany jest za pierwsze w dziejach dzieło impresjonistyczne. Namalowany prawdopodobnie w 1872 r., swoim tytułem nadał nazwę całemu nurtowi kulturowemu. Przedstawia on zatokę portową w mieście Hawr o świcie. Na pierwszym planie widoczna jest łódka oraz dwie ludzkie sylwetki. W oddali majaczą zarysy portu, najważniejsze jednak jest tu słońce. Czerwone, poranne, rzuca swój blask na wodę pośród mgieł. Być może dlatego w reszcie kompozycji przeważa szarość i błękit. Kontury są rozmazane, co typowe dla dzieł impresjonistycznych. Sam w sobie obraz jest pejzażem, próbą ujęcia chwili budzącego się nad zatoką portową dnia. Artysta stara się oddać grę barw i świateł na wodzie, delikatny chłód od strony morza. Pociągnięcia pędzla zdają się prowadzone tak, aby imitować ten powolny ruch porannej mgły na wietrze. Cały obraz jest ulotnym momentem schwytanym przez wprawne oko malującego go artysty.
Przedśpiew
Wiersz Leopolda Staffa zawiera wiele elementów impresjonistycznych. Dostrzec tam można przede wszystkim próbę uchwycenia chwili, opisy brzemiennych kobiet przy studni oraz pogrążonych w nadziei umierających. Podmiot liryczny stwierdza nawet, iż poznał wiele różnych chwil oraz towarzyszących im odczuć. Wymienia miejsca, które zwiedził, stara się opisać towarzyszące temu emocje. Sam wiersz zawiera gry skojarzeń i alegorie, które mają podkreślać odpowiedni nastrój. Często są one dosyć głębokie, jak skojarzenie chmurnych myśli z dzbanem niesionym na głowie kobiety. Niemniej jest to celowy zabieg stylistyczny, autor oddaje bowiem swoje subiektywne odczucia i nie muszą być one tak samo rozumiane przez odbiorcę. Wiersz sam w sobie jest jakby retrospekcją życia, ukazaną jako zbiór konkretnych scen i opisów ich odczuwania. To typowy element poezji impresjonistycznej.
Wesele
Dramat Stanisława Wyspiańskiego jest dziełem symbolicznym, mimo to posiada pewne elementy impresjonistyczne. Charakterystyczne dla Młodej Polski było używanie impresjonizmu tylko w pewnych częściach dzieł, tak właśnie, jak w Weselu. Dramat zawiera dokładne opisy scen, gdzie uszczegółowione potrafią być nawet kształty chmur i elementy wystroju wnętrza chaty chłopskiej. Wyspiański wykorzystuje je do budowy nastroju, obudzenia odczuć względem przedstawianego widoku. Chociaż wyższym celem takich zabiegów był raczej symbolizm i ukrycie za nim pewnego przekazu, jest to sposób na uchwycenie chwili. Konkretny wycinek rzeczywistości dramaty przedstawiony jest jako swego rodzaju pejzaż, obraz malowany ręką reżysera.