W języku polskim zdania są strukturami wyrazów, które pozostają względem siebie w pewnych zależnościach. Gdy dwa składniki zdania wchodzą wobec siebie w takie połączenie, nazywamy je związkiem wyrazów.
Związki wyrazowe – definicja i rodzaje
Związek wyrazowy to zależność między dwoma wyrazami, w których jeden jest określanym (nadrzędnym), drugi zaś określającym (podrzędnym). Wyraz podrzędny pełni funkcję dopełnienia treści wyrazu nadrzędnego. Związki w zdaniu dzielimy na:
- związek zgodny
- związek rządu
- związek przynależności
Należy przy tym pamiętać, że związki zgodny i rządu są możliwymi przypadkami związku głównego, czyli zależności podmiotu i orzeczenia w zdaniu.
Cechy związków wyrazowych
Związek zgodny
Związek zgodny to zależność między wyrazem nadrzędnym i podrzędnym, w której występują one w tej samej formie gramatycznej. Forma gramatyczna obejmuje ten sam przypadek, liczbę oraz rodzaj. Związek zgodny zawsze występuje między podmiotem i orzeczeniem, oraz między rzeczownikiem oraz określającą go częścią mowy.
Przykładem może być tutaj biała dama:
- Mianownik (kto? co?) – biała dama / białe damy
- Dopełniacz (kogo? czego?) – białej damy / białych dam
- Celownik (komu? czemu?) – białej damie / białym damom
- Biernik (kogo? co?) – białą damę / białe damy
- Nadrzędnik (z kim? z czym?) – z białą damą / białymi damami
- Miejscownik (o kim? o czym?) – o białej damie / o białych damach
- Wołacz (o!) – o biała dama! / o białe damy!
Związek rządu
Związek rządu zachodzi wtedy, wyraz nadrzędny narzuca podrzędnemu określoną formę gramatyczną. Pytaniami pomocnymi przy określeniu związku rządu będą wszystkie pytania odmian rzeczownika, poza: kto? co?, o!. Jeżeli w zdaniu jeden rzeczownik jest wskazaniem własności drugiego, również zachodzi nimi związek rządu.
Przykład: drużyna pierścienia
- Mianownik (kto? co?) – drużyna pierścienia / drużyny pierścienia
- Dopełniacz (kogo? czego?) – drużyny pierścienia / drużyn pierścienia
- Celownik (komu? czemu?) – drużynie pierścienia / drużynom pierścienia
- Biernik (kogo? co?) – drużynę pierścienia / drużny pierścienia
- Nadrzędnik (z kim? z czym?) – z drużyną pierścienia / z drużynami pierścienia
- Miejscownik (o kim? o czym?) – o drużynie pierścienia / o drużynach pierścienia
- Wołacz (o!) – o drużyna pierścienia! / o drużyny pierścienia!
Wyraz nadrzędny: drużyna narzuca tutaj formę gramatyczną podrzędnemu: pierścienia. Dlatego nie zmienia ona przypadku razem z wyrazem określanym (nadrzędnym).
Związek rządu zachodzić może również między orzeczeniem, a dopełnieniem:
- Zajmuję się (kim? czym?) pracą.
- Zajmowałem się (kim? czym?) pracą.
- Będę zajmował się (kim? czym?) pracą.
- Zajmowałbym się (kim? czym?) praca.
- Zajmujcie się (kim? czym?) pracą.
Ostatnim przypadkiem związku rządu będzie związek miedzy rzeczownikiem, a wyrażeniem przyimkowym:
- Przykład: torba w paski
- Mianownik (kto? co?) – torba w paski / torby w paski
- Dopełniacz (kogo? czego?) – torby w paski / toreb w paski
- Celownik (komu? czemu?) – torbie w paski / torbom w paski
- Biernik (kogo? co?) – torbę w paski / torby w paski
- Nadrzędnik (z kim? z czym?) – z torbą w paski / z torbami w paski
- Miejscownik (o kim? o czym?) – o torbie w paski / o torbach w paski
- Wołacz (o!) – o torba w paski! / o torby w paski!
Rzeczownik torba ulega odmianie przez przypadki, podczas gdy wyrażenie przyimkowe w paski nie mienia się wcale.
Związek przynależności
Charakteryzuje się tym, że wyraz podrzędny nie jest odmienny. Zachodzi między czasownikiem, a nieodmiennym wyrazem go określającym. Żaden wyraz nie przyjmuje tutaj odpowiedniej formy, posiadają one jedynie sens logiczny. Pytania pomocne w ustalaniu związku przynależności to: jak?, kiedy?, gdzie?, którędy?, skąd?, dokąd?, w jakim celu? itp. Zazwyczaj są to określenia czasowników.
Przykłady:
- Gram (jak?) dobrze – czasownik + przysłówek
- Siedzą (gdzie?) tam – czasownik + zaimek przysłowny
- Wyszedł (jak?) grając – czasownik + imiesłów przysłówkowy współczesny
- Jechał (gdzie?) po drodze – czasownik + wyrażenie przyimkowe
- przyszła (po co?) dowiedzieć się – czasownik + bezokolicznik