„Noc listopadowa” to wydany w 1904 roku utwór Stanisława Wyspiańskiego. Jest to dramat poruszający tematykę powstania listopadowego. Składa się z dziesięciu luźnych scen, które nie są podzielone na akty. Tworzą szereg samodzielnych epizodów, dziejących się w różnych miejscach. Wszystko to składa się na pełny, wielowymiarowy obraz powstania i pokazuje dramatyzm zdarzeń. W utworze przeplatają się wątki historyczne i mitologiczne.
Noc listopadowa – streszczenie krótkie
Akcja utworu rozpoczyna się przed wybuchem powstania listopadowego. W Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie pojawia się Pallas i zapowiada walkę Polaków z carem. Piotr Wysocki daje sygnał do rozpoczęcia powstania.
W Belwederze przebywa wielki książę Konstanty, a z nim żona i zaufani ludzie. Kilka godzin wcześniej książę otrzymał pełnomocnictwo w sprawach Polski. Ignoruje zamieszki, które dzieją się w mieście.
Studenci czekają pod pomnikiem Jana III Sobieskiego na znak od Wysockiego. Mają pojmać księcia. W ogrodzie łazienkowskim Demeter żegna swoją córkę Korę, która musi zejść do swojego męża Hadesa. Powstańcy dostają się do Belwederu i zabijają dwóch zaufanych ludzi księcia. Muszą uciekać przed wezwaną pomocą. Książę nakazuje zniszczenie miasta.
W teatrze odbywa się przedstawienie inspirowane „Faustem” Goethego. Aktorzy wyśmiewają księcia i sławią Józefa Chłopickiego, który znajduje się na widowni. Przedstawienie zostaje przerwane przez podchorążych, a Nike namawia Chłopickiego, by objął dowództwo.
Bronikowski pojawia się w mieszkaniu Lelewela, by zwołał rząd. Ten odmawia – jego ojciec umiera. W mieście trwają walki. Giną Rosjanie i Polacy. Kora przepowiada, że dzięki cierpieniu Polacy odzyskają niepodległość.
W teatrze Stanisława Augusta o północy zbierają się dusze poległych, które Hermes zabiera do łodzi Charona. Zeus nakazuje Pallas się wycofać.
Na Alejach Ujazdowskich książę spotyka się z wojskowymi. Jednym z nich jest generał Krasiński, który uważa powstanie za niepotrzebny rozlew krwi. Konstanty nakazuje przyprowadzić więzionego przez lata Łukasińskiego. Wierzy on w odzyskanie wolności. Rozpoczyna się pochód rosyjskiego wojska.
Noc listopadowa – streszczenie szczegółowe
Scena I
Wydarzenia rozgrywają się wieczorem 29 listopada 1830 roku, kilka godzin przed wybuchem powstania listopadowego. Sytuacja dzieje się w Szkole Podchorążych Piechoty. Pojawia się Pallas (przydomek Ateny) – grecka bogini mądrości i sprawiedliwej wojny. Wzywa do siebie boginie zwycięstwa, które brały udział w najważniejszych bitwach w historii ludzkości. Jedną z nich jest Nike. Pallas wypełnia wolę Zeusa. W Warszawie pojawił się Ares – bóg okrutnej i podstępnej wojny. Pallas wzywa do siebie Kery – boginię zemsty i gwałtownej śmierci. Pallas zapowiada walkę Polaków z carem i mówi, że wrogiem jest książę Konstanty. Jego pochwycenie, które ma się odbyć podstępem, wywołuje sprzeciw bogiń. Nike zwiastuje Polakom porażkę i śmierć.
Piotr Wysocki jest współorganizatorem powstania. Wzywa podchorążych do walki. Czuje, że ma Boga po swojej stronie i wie, że właśnie teraz nadszedł czas na zemstę. W powstaniu ma wziąć udział stu sześćdziesięciu chłopców ze szkoły. Ich zadaniem jest rozbrojenie trzech pułków ułanów, zajęcie mostu, zmylenie straży i udanie się przez Belweder do Arsenału, który będzie zdobyty przez Józefa Zaliwskiego. Szesnaścioro studentów i literatów, którzy czekają w ogrodzie łazienkowskim obok pomnika króla Jana III Sobieskiego, mają pojmać wielkiego księcia Konstantego.
Scena II
Wydarzenia rozgrywają się w salonie w Belwederze. Żona wielkiego księcia, Joanna Grudzińska, widzi łunę pożaru. Grecki generał Kuruta donosi, że w mieście wybuchły zamieszki. Generał Gendre namawia księcia na wyjazd z miasta, jednak ten odmawia, przeczuwając, że właśnie rozpoczyna się powstanie. Rano książę dostał od swojego brata, cara Aleksandra I, pełnomocnictwo w sprawach Polski, dzięki czemu uważa się za potężniejszego od brata. Między małżonkami dochodzi do kłótni. Joanna dostrzega cienie kilkunastu osób przy pomniku Jana III Sobieskiego, jednak mąż ignoruje tę informację. Kobieta mdleje z zaniepokojenia. Pojawia się Makrot, który jest tajnym agentem na usługach cara i słyszał o spisku Polaków. Donosi o tym wielkiemu księciu, jednak ten mu nie wierzy. Kuruta zaczyna podejrzewać, że Konstanty planuje zamach stanu. Książę dostaje informacje o tym, że płonie szopa na Solcu. Konstanty nie robi nic z tą informacją i nakazuje podwładnym wojskowym udać się na spoczynek.
Scena III
Szesnastu powstańców, czekających pod pomnikiem Jana III Sobieskiego, czeka na Wysockiego, który ma ich wprowadzić do Belwederu. Pojawiają się Demeter i Kora, która ma zostać oddana Hadesowi, ponieważ jest jego żoną. Kocha swojego męża, jednak jej matka – Demeter – jest zrozpaczona. Demeter znika po tym, jak Hymen (bóg małżeństwa) zabiera Korę pod ziemię.
Wysocki przysyła dwóch podchorążych, których zadaniem jest porwanie wielkiego księcia. Powstańcy ruszają na Belweder. Demeter wzywa Hekate (boginię czarów i rozdroży), by ta odnalazła Korę. Hekate przywołuje Eumenidy, które są uosobieniem wyrzutów sumienia i zemsty. Mają one pomścić krzywdy i pokazać gniew bogów.
Scena IV
Ponownie znajdujemy się w salonie w Belwederze. Gendre razem z wiceprezydentem Warszawy – Lubowidzkim – nakazują obudzić wielkiego księcia, ponieważ usłyszeli hałas. Powstańcy rozbiegają się po pokojach. Zabijają Gendre i Lubowidzkiego, którzy zdążyli wezwać pomoc. Joanna pomaga powstańcom, umożliwiając im ucieczkę. Konstanty uważa, że posąg króla ożył i chciał go zabić. Joanna zostaje oskarżona o zdradę, a Warszawa ma zostać całkowicie zniszczona. Generał Potocki informuje o swojej lojalności wobec księcia.
Scena V
Teatr rozmaitości. Widzowie czekają na rozpoczęcie satyrycznego spektaklu, który jest inspirowany „Faustem” Goethego. W laboratorium Fausta pojawia się Mefistofeles i Venus z pucharem. Faust wypija jego zawartość i staje się młody. W następnej scenie Faust zaleca się do Małgorzaty. To parodia Konstantego i Kuruty. Jeden z aktorów wskazuje Józefa Chłopickiego, który siedzi na widowni i wychwala jego odwagę w sprzeciwianiu się księciu. Następna scena przypomina, jak Chłopicki zawstydził Konstantego podczas parady. Wygrażał się polskiemu gwardziście, jednak uciekł, kiedy usłyszał chrząknięcie Chłopickiego. W kolejnej scenie Mefistofeles radzi Faustowi, by zdobył serce Małgorzaty klejnotami. W ten sposób wyśmiewane są liczne ordery księcia. Faust daje Małgorzacie kosztowności, a ta przyjmuje zaloty.
Mefistofeles śpiewa francuską pieśń o losie Polaków pod władzą księcia. Podchorążowie i Nike wzywają do broni. Oficer Zajączkowski donosi o walkach na ulicach. Nike chce, by to Chłopicki był przywódcą powstania. Wydaje on rozkazy, jednak wszyscy słuchają porucznika Dąbrowskiego. Nike rozkazuje się rozejść i gra z Chłopickim w karty, które zapowiadają dalsze losy powstania – ucieczkę księcia i przegraną Polaków.
Scena VI
Mieszkanie Joachima Lelewela. Ksawery Bronikowski donosi o konieczności zwołania rządu. Lelewel odmawia, jego ojciec umiera. Bronikowski odchodzi. Pojawia się Hermes, którego zadaniem było odprowadzenie dusz zmarłych. Ojciec Joachima odradza rozlew krwi. Mężczyzna umiera we łzach. Prot, brat Joachima, z radością informuje go o wieściach z miasta. Nike przepowiada Polakom wolność i nakłania Lelewela do działania.
Scena VII
Pallas obserwuje wojsko na Krakowskim Przedmieściu. Wysocki błaga Potockiego o przyłączenie się do powstania, jednak ten się nie zgadza. Wysocki udaje się do Arsenału z podchorążymi. Zaliwski razem z żołnierzami także się tam udaje. Potocki nakazuje kierować się im do Belwederu, przez co zostaje oskarżony o zdradę. Rosyjski patrol zaczyna strzelać. Ludzie Zaliwskiego na nich ruszają, a Rosjanie się wycofują. Potocki ginie. Cywile pojmują Makrota, a młody Gendre zostaje zabity. Zbliża się kareta z generałem Wojsk Polskich – Józefem Nowickim, który zostaje omyłkowo zabity, ponieważ Makrot skłamał, że w środku znajduje się rosyjski generał Lewicki. Makrot ginie. Pojawia się książę Adam Czartoryski, który nie wie, co zrobić.
Scena VIII
Park Łazienkowski. Ares triumfuje. Eros trafia go strzałą miłości. Joanna, zakochana w Aresie, jest prowadzona przez boginie. Kobieta rozpacza, ponieważ to koniec walk. Pojawia się Kora, która przeprowadza Polakom wolność, chociaż czeka ich jeszcze cierpienie. Ares i Joanna znikają w pałacu. Kora znika pod ziemią.
Scena IX
Teatr Stanisława Augusta. O północy zjawiają się wszyscy polegli. Gendre martwi się o los syna, aż w końcu dostrzega go wśród zmarłych. Rozpacza. Syn żałuje swoich czynów, a ojciec stwierdza, że zostali przeklęci przez Boga. Pojawia się Hermes, który zbiera dusze umarłych. Pallas ma się oddalić na rozkaz Zeusa. Pojawia się łódź Charona. Potocki żałuje swoich grzechów. Zmarli mają przekroczyć rzekę Acheron, dzięki czemu stracą pamięć. Pallas jest zła, ponieważ odchodzi w momencie, kiedy udało jej się poderwać naród do walki. Bogowie wracają na Olimp.
Scena X
Aleje Ujazdowskie. Straże czekają na rozkazy wielkiego księcia. Joanna majaczy o Aresie; odjeżdża na saniach. Generał Krasiński twierdzi, że należy zakończyć wojnę. Konstanty mówi, że Polacy nie wierzą w swój kraj. Nakazuje przyprowadzić człowieka od lat więzionego w lochach Belwederu, by Krasiński spojrzał mu w twarz. Kuruta i Konstanty rozmawiają szeptem. Książę zrywa ordery, krzyczy, że to brat zabił ojca. Straże przyprowadzają wzywanego więźnia Łukasińskiego. Mężczyzna oślepł w więzieniu. Straże przywiązują go do armaty. Łukasiński czuje, że nadeszła wolność i życzy wytrwałości powstańcom, modli się i płacze. Krasiński zasłania twarz. Konstanty wsiada na konia i rozpoczyna pochód rosyjskiego wojska.