Utwór należy zaliczyć do grona bajek narracyjnych: pojawia się narrator oraz zwięzła akcja. Ze względu na bohaterów, Czapla, ryby i rak to bajka zwierzęca.
Pod względem budowy i konstrukcji, bajka została bardzo misternie przemyślana. Pierwsza część, w której opisano czaplę, została napisana ośmiozgłoskowcem ze średniówką po czwartej sylabie. Dwa pierwsze wersy charakteryzują się sylabotoniczną rytmiką. W dalszych wersach dochodzi do odmiennego rozłożenia akcentów, dzięki czemu przerwana zostaje monotonia, akcja ulega dynamizacji. W utworze występuje mowa niezależna (przemówienie czapli) i mowa zależna (wypowiedzi ryb). Ponadto wprowadzono element grozy: „Wczora/ Z wieczora”, wzmocniony przez przerzutnię. Można dostrzec także w bajce swoistą ironię (Czapla „zaczęła służyć” rybom). Co ciekawe, wersy opisujące jedzącą ufne ryby, są dłuższe – co ma być wyrazem tego, że ptak był zachłanny, bardzo długo konsumował swój „obiad”. Gdy czapla zapragnęła zabrać się za raki, opis jakby uległ skróceniu. Co więcej, narrator nie oddaje głosu rakom – skorupiaki nie miały nawet czasu na replikę słowną, musiały szybko działać (dynamizacja akcji). Na końcu bajki umieszczono zwięzły morał – mieszczący się raptem w sześciozgłoskowym wersie.
Narrator opowiada historię, jest obserwatorem. Stara się zaciekawić odbiorcę, odpowiednio dozuje napięcie, buduje aurę tajemniczości, zwiększa lub zmniejsza tempo akcji. Zasadniczo nie ocenia postępowania bohaterów. Jednakże to on na końcu formułuje morał.
Warto przyjrzeć się charakterystyce poszczególnych bohaterów. Czapla jest stara i niedołężna. Nie ma już sił łapać ryb, w związku z czym wymyśla sprytny podstęp. Wykorzystuje zdolność efektywnego przemawiania i oczarowuje ryby swoją przemową – namawia je ostatecznie, aby same wpadły do jej dzioba. Jest mądra, wykorzystuje strach ryb, ich ufność i głupotę. Jest perfidna, okrutna i cyniczna. Jest także zachłanna, nie potrafi zachować umiaru w jedzeniu. Staje się to przyczyną jej nieszczęścia – wada ta prowadzi ostatecznie do jej śmierci.
Ryby są ufne, strachliwe i w gruncie rzeczy głupie. Zawierzają swojemu odwiecznemu wrogowi i to staje się przyczyną ich klęski. Strach odbiera im zdolność krytycznego myślenia. Zachowują się wbrew naturalnemu instynktowi.
Rak jest bardzo szybki. W mig dostrzega nadchodzące niebezpieczeństwo i natychmiast podejmuje kroki, aby mu zaradzić. W obronie własnej nie ma skrupułów, zabija czaplę. Czyni to niezwykle szybko i sprawnie – narrator nie przytoczył żadnej wypowiedzi raka (dynamizacja akcji).
Zwierzęta z bajki zachowują się jak ludzie. Są obrazem ludzkich cech i typów osobowości. W tym sensie bajka ma sens uniwersalny.
Morał bajki Czapla, ryby i rak jest następujący: nie wolno zdradzać, mataczyć. Zdrada ostatecznie musi obrócić się przeciwko zdradzającemu, stając się przyczynkiem do jego zguby. Z drugiej strony bajka uczy także, że nie wolno być łatwowiernym, naiwnym i chciwym. Czapla oraz ryby to postacie negatywne. Czapla okazała się zdrajcą, poza tym była zachłanna. Ryby dały zaślepić się strachowi, postąpiły wbrew instynktowi i musiały zginąć. Tylko rak jest bohaterem pozytywnym – mimo że zabił czaplę. Działał w obronie własnego życia. Stał się wykonawcą wyroku.