Pośród nowych idei zrodzonych w renesansie, jedną z najważniejszych była fascynacja człowiekiem. Występowała ona również w starożytności, niemniej odkryta niejako na nowo przez artystów i filozofów po okresie średniowiecza, nabrała zupełnie nowego rozmachu. Nagle to człowiek stał się centrum zainteresowania, posiadając rozmów zdolny przenikać rzeczywistość stanowił miarę wszelkich rzeczy. Tak właśnie nakreślono podstawy antropocentryzmu.
Antropocentryzm – definicja i cechy
Antropocentryzm to pogląd analogiczny do teocentryzmu. Bierze on nazwę od greckiego słowa ánthrōpos – człowiek. Zakłada umieszczenie człowieka w centrum zainteresowania, jako właściwy przedmiot rozważań natury naukowej i filozoficznej. Pogląd ten przejawia się na wiele różnych sposobów, zawsze jednak człowiek pozostaje głównym elementem myśli. Antropocentryzm zakłada, że człowiek jest miarą wszelkich rzeczy, wszystko więc musi być rozpatrywane z jego perspektywy. W pewnych aspektach tego poglądu przyjmowano, iż człowiek stanowi najważniejsze stworzenie w całym wszechświecie. Stanowił więc dla systemów religijnych ukoronowanie stworzenia, wyraźnie oddzielone od zwierząt poprzez rozum. Pogląd ten narodził się już w starożytności, jednak to renesans był czasem jego rozkwitu.
Przykłady antropocentryzmu w literaturze
Pieśń XIX
Utwór Jana Kochanowskiego stanowi przykład opisu człowieka renesansu. Istotny dla pojęcia antropocentryzmu jest tutaj tekst drugiej zwrotki, gdzie autor wyraźnie rozdziela ludzi i zwierzęta. Wyjątkowość człowieka widzi w jego zachowaniu kierowanym rozumem, nie zaś pierwotnymi instynktami. Najważniejszą rolę w stworzeniu ma również udowadniać ludzka umiejętność mowy. Kochanowski podkreśla również, że człowiek, by zwać się takowym nie może upodabniać swojego zachowania do zwierzęcego. Musi wiec by rozumny, postępować dla pożytku publicznego i dobra ogółu. Istotny jest również obyczaj, czyli zachowanie tradycji i zgody społecznej z niej wynikającej. Autor podkreśla również potrzebę cnót odwagi oraz umiłowania wolności. Człowiek jest więc dla Kochanowskiego ukoronowaniem stworzenia. Posiada bowiem rozum, tworzy cywilizację i kieruje się prawami. Charakteryzuje go cnota, może postępować w sposób wyższy niż zwierzęta. Może również osiągnąć chwałę albo zostać ostatecznie zhańbiony poprzez swoje działania na tym świecie. Jest centrum wszechświata i dzięki rozumowi zdaje sobie z tego w pełni sprawę.
Żywot człowieka poczciwego
Utwór Mikołaja Reja, wchodzący w skład książki pt. Zwierciadła. Stanowi on typowy przykład literatury parenetycznej, czyli moralizatorskiej. Nurt ten rozwinął się mocno w renesansie, wielu autorów chciało bowiem oddziaływać na ludzi poprzez swoje dzieła. Sam utwór stanowi swego rodzaju streszczenie trzech momentów życia człowieka poczciwego i pochwałę spokojnej, ziemiańskiej egzystencji. Widzimy więc człowieka za młodu, ukazanego w wieku średnim i u progu wieczności. Antropocentryzm Reja wyraża się tutaj w samej tematyce jego dzieła. Pochyla się on bowiem nad człowiekiem, chcąc przeanalizować jego byt na tym świecie. Miejscami robi on to z perspektywy religijnej, niemniej skupia się na korzyściach ludzkich płynących z takiego życia. Człowiek jest więc dla niego adresatem, ale również swoistym celem refleksji poznawczej. Jego życie stanowi centrum utworu.
Treny
Wiersze żałobne Jana Kochanowskiego stanowią swoisty przykład antropocentryzmu, skupiają się bowiem na ludzkich emocjach. Ogromny żal autora po śmierci ukochanej Urszulki wyrażony jest tutaj w sposób refleksyjny, pochyla się więc nad marnością człowieka. Patrzymy tutaj na niego pogrążonego w swoich uczuciach, swojej stracie. Jest centrum zainteresowania, chociaż marnym i załamanym. Kochanowski wyraża w Trenach swoje własne odczucia, niemożność znalezienie pocieszenia po stracie córki. Bóg i obietnica życia wiecznego pojawiają się dopiero na końcu zbioru, przez większość jest to perspektywa wyłącznie ludzka. Tak więc staje się on miarą tego, czym jest śmierć, strata i żal.