Średniowiecze było okresem wyjątkowego skierowania ludzkiej uwagi na duchowość. W centrum zainteresowania artystów, filozofów i uczonych pozostawał Bóg. Zagadnienia teologiczne kształtowały prądy myślowe i artystyczne. Refleksja o położeniu człowieka wobec Boga kształtowała całe życie Europy przez ponad tysiąc lat. Stwórca stawał się niejako centrum świata w rozumieniu intelektualnym, społecznym oraz politycznym. Taki sposób myślenia zwykło się nazywać teocentryzmem.
Teocentryzm – definicja i cechy
Teocentryzm to zlepek dwóch łacińskich słów Theos – Bóg i centrum – środek. Pogląd ten oznacza stawianie Boga jako centrum wszelkiej rzeczy. W praktyce ten średniowieczny pogląd powodował kierowanie wszelkiej myśli oraz działania ku Stwórcy. Dotyczyło to zarówno wymiaru duchowego, jak też artystycznego i politycznego. Bóg stawał się zarówno tematem, jak też źródłem natchnienia i odnośnikiem działania. Średniowieczni artyści tworzyli więc Ad maiorem gloriam Dei – na chwałę Bożą. Wiąże się to z praktyką pozostawania anonimowym twórcą, gdyż samo dzieło służyć miało Bogu, nie dawać chwały człowiekowi. Myśl średniowiecznych filozofów również kierowana była teocentryzmem, tworząc prądy związane z nauką Kościoła. Próba racjonalnego tłumaczenia prawd wiary poprzez filozofię, zwana scholastyką, jest jedną z takich praktyk filozoficznych. Teocentryzm zakładał, że nie ma większego i wznioślejszego tematu niż sam Stwórca. Jako taki, Bóg stawał się również dla teocentryzmu miarą wszelkich rzeczy.
Przykłady teocentryzmu
Sąd Ostateczny – Hans Memling
Tryptyk Hansa Memlinga, okazujący wizję Sądu Ostatecznego. Samo dzieło jest pełne odniesień do Biblii oraz symbolizmu. Pokazuje ono opisany w Apokalipsie moment, gdy wskrzeszeni ludzie sądzeni będą przez zmartwychwstałego Chrystusa. Sama kompozycja obrazu umieszcza Zbawiciela u góry w jego centralnej części, zasiadającego na tęczy. Stopy opiera On na globie, co oznacza władanie Chrystusa nad światem. Bóg jest tutaj najważniejszy, nie tylko ze względu na biblijną tematykę. Najważniejsze miejsce w tryptyku samo w sobie wyraża teocentryzm autora. Dzieło służyło nie tylko estetycznym celom, stanowiło również element dydaktyczny. Przybliżało treść Apokalipsy, a zarazem przypominało o potrzebie godnego życia. Wszyscy bowiem ostatecznie będą musieli stanąć przed Bogiem na sądzie i zdać sprawę swoich uczynków jak na wadze Archanioła Michała.
Bogurodzica
Jedno z najstarszych dzieł literatury Polskiej, prawdopodobnie również najstarszy hymn narodowy. Jest to przykład pieśni religijnej, skierowanej do Matki Boskiej. Dzisiaj dosyć trudna do zrozumienia, spisana została bowiem po staropolsku, składa się z dwóch strof. Pierwsza poświęcona jest Maryi Pannie, druga zaś Jezusowi Chrystusowi. Pieśń ta stanowi typowy przykład teocentryzmu, bowiem jej adresatem oraz natchnieniem jest właśnie Bóg. Autor zwraca się do Bogurodzicy i Zbawiciela, prosząc o wstawiennictwo i zbawienie. Pieśń ta wykonywana była prawdopodobnie przez rycerstwo przed każdą bitwą, od XV wieku stanowiła również hymn Rzeczypospolitej. Pokazuje to, jak bardzo istotną rolę dla ludzi tamtego okresu pełnił Bóg.
Lament świętokrzyski
Średniowieczny plankt, opisujący żal Maryi nad ukrzyżowanym Jezusem. Typowe dla wieków średnich dzieło wyraża ludzką, emocjonalną stronę Maryi jako matki Chrystusa. Przeżywa ona śmierć swojego jedynego syna, chcąc nawet w tych ostatnich chwilach ulżyć jego cierpieniu. Motyw cierpiącej Bogurodzicy był bardzo popularny, wyrażany między innymi poprzez piety oraz utwory takie jak Lament świętokrzyski. Tekst przybliża obraz cierpiącego za grzechy ludzi Jezusa z perspektywy matki. Jest to dosyć niecodzienne dla tego typu twórczości, przedstawia bowiem Maryję jako bardzo ludzką. Skłania to do refleksji nad Boskim planem zbawienia i głębokiego wczucia w osobę Matki Bożej. Dzięki temu człowiek może dostrzec w Maryi Pannie swoją orędowniczkę.