Utwór „Do młodych” pochodzi z roku 1880. Jest on spójny z historiozoficzną koncepcją dziejów Asnyka.
Do młodych – geneza utworu
Aby dobrze zrozumieć liryk, trzeba wyjaśnić, na czym polegał światopogląd poety. Asnyk żył na przełomie dwóch epok literackich: romantyzmu i pozytywizmu. Nie zgadzał się w pełni z pozytywistycznym programem, choć widział w nim duży potencjał. Z drugiej strony zdawał sobie sprawę, że ideologia romantyzmu została zdezaktualizowana i z pewnością nie powróci. Asnyk był przekonany, że historia ludzkości polega na następstwie – kolejne prądy i idee są zastępowane przez następne. Jednak żaden system nie będzie trwał wiecznie – za czas jakiś i on zostanie wyparty przez nowe myśli – czy to społeczne, czy artystyczne. W związku z tym poeta szukał tych wartości, które mają charakter uniwersalny i nie przeminą wraz z nastaniem nowego porządku. Wartości te musiały być na tyle autonomiczne, żeby nie potrzebowały wsparcia konkretnego prądu kulturowego i potrafiły odnaleźć zastosowanie w każdej epoce.
Do młodych – analiza utworu i środki stylistyczne
Do Młodych to wiersz stroficzny. Występują w nim rymy żeńskie, w znacznej mierze o układzie krzyżowym. Każda ze zwrotek zakończona jest krótszym niż poprzednie wersem, który dodatkowo jest wykrzyknieniem. Zabieg ten służy dynamizacji wypowiedzi i podkreśleniu nadrzędnego przesłania utworu. W wierszu można wyróżnić dwie grupy epitetów. Pierwsze przynależą do ideologii pozytywistycznej i skupione są wokół światła, jasności, mądrości, nowości (jasny płomień, nowe drogi). Druga grupa to epitety określające światopogląd romantyczny. Kojarzą się one ze świętością, wiarą (barwne mity, święty ogień). Ponadto można wyróżnić wykrzyknienia, apostrofy (nadanie utworowi charakteru apelu), personifikacje (uczucia oraz pojęcia zostają wyposażone w ludzkie cechy) oraz metafory. Przenośnie w utworze są o tyle ciekawe, że przywołują przede wszystkim kontekst biblijny. Założenia oraz działalność programowa pozytywistów została w utworze przyrównana do ognia, do jasnego płomienia prawdy oraz pochodni wiedzy. Chodzi tu o biblijne światło, będące symbolem dobra i poznania. Takie połączenie racjonalizmu pozytywistycznego z nauką chrześcijańską tym dobitniej ukazuje ciągłość historii.
Do młodych jest przykładem tzw. liryki apelu. Podmiot liryczny występuje w pierwszej osobie liczby pojedynczej – biorąc pod uwagę światopogląd Asnyka, można utożsamić osobę mówiącą w wierszu z autorem. Trzeba jednak zaznaczyć, że podmiot liryczny występuje niejako z ramienia romantyków – w ich imieniu prosi nowe pokolenie o szacunek, pamięć i godne traktowanie. Adresatem liryku są ludzie młodzi – pokolenie pozytywistów. Nie bez kozery zostali oni nazwani młodymi – młodość kojarzy się z siłą, zdrowiem, witalnością. Ponadto nowe pokolenie określono zdobywcami – podmiot liryczny rozumie, że naturalną koleją rzeczy świat należy teraz do kolejnych twórców, którzy mają zarówno siłę, jak i potencjał, aby zmienić rzeczywistość na lepszą. W podejściu Asnyka daje się dostrzec melancholię: Jest wyraźnie rozdarty pomiędzy własną nostalgią za epoką romantycznej wzniosłości a mocnym przekonaniem, że nowe życie, choć obce mu estetycznie i duchowo, musi i powinno zwyciężyć. [cyt. za: G. Borkowska, Pozytywiści i inni, wyd. PWN, Warszawa 1999, s. 166.]
Do młodych – interpretacja utworu
Podmiot liryczny zwraca się do Młodych, aby śmiało realizowali programowe hasła epoki:
Szukajcie prawdy jasnego płomienia!
Szukajcie nowych, nie odkrytych dróg…
Chodzi tu o nadrzędną zasadę nowej epoki – racjonalizm, realizm, wiarę w rozum. Pozytywiści w postrzeganiu świata posługiwali się przede wszystkim rozumem. Na plan dalszy schodziła intuicja, romantyczne „czucie”. Podmiot liryczny popiera taki sposób oglądu świata. Wzywa Młodych, aby nieśli światło wiedzy. Symbolika światła jest tu bardzo wymowna – mądrość ma oświecić społeczeństwa i pomóc im odkryć nowe prawa oraz wartości. Niewątpliwie poeta w swoim utworze nobilituje wiedzę. Wierzy, że to właśnie pozytywiści dotrą do mądrości prawdziwej. Nie znaczy to jednak, że Asnyk popiera odrzucenie dawnych idei. Podeptanie starych wierzeń i ideologii nic nie zmieni:
Choć otrząśniecie kwiaty barwnych mitów,
Choć rozproszycie legendowy mrok,
Choć mgłę urojeń zedrzecie z błękitów,
Ludziom niebiańskich nie zbraknie zachwytów,
Lecz dalej sięgnie ich wzrok.
Nie o to więc chodzi, aby odrzucić wszystkie osiągnięcia epok poprzednich i odciąć się od dziedzictwa kulturowego. Asnyk zachęca Młodych, aby szukali prawdy jedynej, która pozwoli im na odnalezienie owych wartości uniwersalnych – niezależnych od panujących prądów czy nurtów:
Nieście więc wiedzy pochodnię na czele
I nowy udział bierzcie w wieków dziele,
Przyszłości podnoście gmach!
(…)
Ze światem, który w ciemność już zachodzi
Wraz z całą tęczą idealnych snów,
Prawdziwa mądrość niechaj was pogodzi
Asnyk ostrzega pozytywistów, aby nie odcinali się całkowicie od epok poprzednich. Wierzy, że dzięki odrzuceniu romantycznego irracjonalizmu nowe pokolenie rozwiąże wiele frapujących zagadek. Jednak nie wolno zapominać, że ich osiągnięcia nigdy nie były by możliwe, gdyby nie odkrycia ich przodków. Koło historii napędzane jest ideą postępu. Jednakże postęp jest uwarunkowany działaniami ogółu ludzkości – od zarania dziejów po dziś dzień.
Asnyk w imieniu romantyków apeluje do Młodych, aby ci z szacunkiem odnosili się do ich ideologii. Podmiot liryczny prosi, aby nowi zdobywcy nie oceniali tak pochopnie odchodzących w przeszłość ideałów. Przede wszystkim pragnie, aby dokonano sprawiedliwej i rzetelnej oceny narodowowyzwoleńczych wystąpień Polaków. Nie rozumie, czemu neguje się bohaterstwo walczących i poddaje w wątpliwość zasadność narodowowyzwoleńczej tradycji. Podmiot liryczny tym samym zwraca się do pozytywistów, aby nie byli niesprawiedliwi i jeszcze raz rozważyli tę kwestię.
Podmiot liryczny jest osobą dojrzałą i świadomą mechanizmów kierujących życiem. Pozwala sobie na udzielenie reprymendy Młodym:
Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy,
Choć macie sami doskonalsze wznieść;
Na nich się jeszcze święty ogień żarzy,
I miłość ludzka stoi tam na straży,
I wy winniście im cześć!
(…)
I wasze gwiazdy, o zdobywcy młodzi,
W ciemnościach pogasną znów!
Podmiot liryczny jasno i wyraźnie mówi, że także pozytywistów czeka w przyszłości zapomnienie. I po nich przyjdą kolejne pokolenia, które mogą zanegować wszystkie ich osiągnięcia i ideologie. W świecie nic nie trwa wiecznie. Postęp dokonuje się z każdym dniem, następowanie po sobie kolejnych epok jest procesem naturalnym. Podmiot liryczny pragnie, aby następowanie kolejnych pokoleń przebiegało spokojnie i w sposób pokojowy. Jednocześnie zaleca, aby nowe pokolenia odnosiły się z szacunkiem do tradycji i historii. Ewolucja społeczeństw ma następować w sposób ciągły oraz bez wojen i zamieszek. Należy zawsze odszukać w ustępującym programie pewnych ponadczasowych wartości, które to następnie trzeba przyłączyć do nowogłoszonych idei. Niedopuszczalnym jest odrzucenie całości kultury, historii i tradycji epok poprzednich. Podmiot liryczny pochwala osiągnięcia pozytywistów, jednak przestrzega ich przed pychą. Apeluje o szacunek dla swojego pokolenia oraz dla pokoleń wcześniejszych. Wiersz można zaliczyć do utworów programowych Asnyka. Wieszcz przekazał w nim swoje poglądy na temat rozwoju dziejów ludzkości.