Jan Lechoń był polskim poetą, współtwórcą kabaretu Pikador oraz jednym z założycieli literackiej grupy Skamander – co ciekawe, uznaje się go za pomysłodawcę jej nazwy. Jego utwór Nie-Boska komedia pochodzi z domu Aria z kurantem, wydanego w roku 1945, nawiązującego wyraźnie do Strasznego dworu autorstwa Stanisława Moniuszki. Lechoń wspomina w nim dawną Polskę oraz prezentuje pesymistyczne poglądy na przyszłości kraju, kreuje katastroficzną wizję zagłady.
Nie-Boska komedia – analiza i środki stylistyczne
Omawiany wiersz Lechonia, co dość charakterystyczne dla twórczości Skamandrytów, zbudowany jest regularnie, wyróżnia go harmonia i porządek stylistyczny. Złożony jest z trzech zwrotek, liczących sobie po cztery wersy, napisanych spójnym trzynastozgłoskowcem. Określony rytm oraz melodyjną intonację budują rymy – ich zmienny układ dodaje natomiast dynamiki (w dwóch pierwszych strofach układ jest krzyżowy, w ostatniej – okalający).
Utwór przynależy do liryki pośredniej, w której osoba mówiąca jest ukryta, nie ujawnia się odbiory. Pełni rolę obserwatora wydarzeń oraz narratora, opisuje spotkanie zakochanego hrabiego i jego ukochanej kobiety. Bohaterowie liryczni to Zygmunt Krasiński oraz Delfina Potocka, na co jednoznacznie wskazuje tytuł utworu, nawiązujący do twórczości literata epoki romantyzmu.
W wierszu pojawiają się liczne środki stylistyczne, natomiast ich różnorodność jest mocno ograniczona – Lechoń zdecydował się skorzystać tylko z nielicznych zabiegów. Dominują epitety, które uplastyczniają świat przedstawiony, ułatwiają czytelnikom zobrazowanie relacjonowanych wydarzeń oraz budują określony nastrój (lazurowa woda, włoskie jezioro, cierniowy krzew, lekki powiew, żółte ruiny, romantyczna moda, białe rękawiczki, ciasna uliczka, jedwabny szal, krwawa róża). Określony rytm kreują anafory, celowe powtórzenie wybranego segmentu wypowiedzi – część wersów rozpoczyna się od spójnika i. Aby wiersz wywoływał zaskakujący dla czytelnika, ciekawy efekt, Lechoń sięgnął po inwersje, figurę retoryczną odwracającą tradycyjny szyk zdania – zabieg ten nadaje uroczysty ton oraz uwydatnia znaczenie treści (więcej już w ten wieczór nie mówili z sobą, nagle od lekkiego zefiru powiewu jedwabny szal się z ramion osunął Delfiny).
Nie-Boska komedia – interpretacja wiersza
Tytuł utworu wskazuje na wyraźne nawiązanie do dramatu romantycznego autorstwa Zygmunta Krasińskiego Nie-Boska komedia, który z kolei inspirował się Boską komedią włoskiego poety, Dantego Alighieri.
Wiersz Lechonia rozpoczyna się impresjonistycznym opisem krajobrazu, przypominającym malowniczy pejzaż. Prezentowane wydarzenia przeplatają się ze światem wykreowanym w pierwowzorze, początkowo rozgrywają się we Włoszech i przedstawiają udokumentowany historycznie romans Krasińskiego z Delfiną Potocką, jego wieloletnią kochanką. Ich romans rozpoczął się w Neapolu i trwał nawet po ślubie pisarza, a podtrzymywała go regularna korespondencja między zakochanymi.
Osoba mówiąca relacjonuje ich spotkanie, hrabia Zygmunt, ubrany w tradycyjny strój, jest symbolem minionych czasów, które już nigdy nie wrócą, odchodzą w niepamięć. Początkowo sielski, łagodny krajobraz stopniowo zmienia się, idylliczna atmosfera powoli nabiera niepokoju i niepewności. Kończy się spokojny dzień, a rozpoczyna się mroczna, ciemna, niestabilna noc. Piękna róża nie jest metaforą kwiatu miłości, przybiera natomiast kolor krwi, zwiastuje zbliżające się walki klas, arystokracji ze zbuntowanymi rewolucjonistami, zadane na wojnie rany.
Przemiany nie następują gwałtownie, lecz postępują niemal niezauważenie, w powietrzu można wyczuć specyficzny nastrój, delikatny wiatr, który strąca szal Delfiny, zaplątuje delikatny materiał w ostry, ciernisty krzew. Podmiot liryczny wspomina także ruiny, symbol chaosu oraz upadku, zarówno zastanej rzeczywistości, jak i samego człowieka, jego zasad oraz moralności. Opisywany schyłek lata oznacza tak naprawdę nie koniec pory roku, lecz koniec pewnej epoki, określonego porządku świata. Bohaterowie liryczni zostają rozdzieleni, odchodzą do przeszłości, wyznawane przez nich ideały tracą na znaczeniu. Hrabia powraca do świata wykreowanego w dramacie Krasińskiego i jest świadkiem walk pomiędzy arystokracją i rewolucjonistami.
Lechoń przewiduje przyszłość i postrzega ją w pesymistycznych barwach, na nowo interpretuje zakończenie Nie-Boskiej komedii. Chrystus być może zszedł na ziemię, lecz tylko jako zwiastun nieuchronnej apokalipsy.
Podsumowanie
Jan Lechoń w wierszu Nie-Boska komedia odwołuje się do twórczości innych literatów i porusza kwestię zbliżającej się rewolucji. Poeta przeczuwa zagładę, prezentuje katastroficzne wizje. Ma to ścisły związek z czasem powstania utworu – rok 1945 był trudnym czasem dla poety przebywającego na emigracji, w Stanach Zjednoczonych. Nie był on pewien losów ojczyzny po zakończeniu II wojny światowej. Polska mogła zarówno odrodzić się i odbudować, jak i popaść w całkowitą ruinę – Lechoń skłaniał się ku negatywnemu scenariuszowi, ciężko było mu uwierzyć w odnowę, nie widział dla swojego kraju nadziei.