Tytułowe „semper fidelis” to łaciński zwrot, oznaczający w języku polskim „zawsze wierny”. Te dwa słowa świetnie podsumowują okres stalinizmu, gdzie każdy obywatel ZSRR miał być „zawsze wierny” swojemu przywódcy. Chociaż stalinizm nie zapewniał obywatelowi najmniejszych konstytucyjnych praw człowieka, to wymagano od ludzi bezkrytycznej wiary w jego sens i prawość.
Semper Fidelis – analiza utworu
Wiersz „Semper Fidelis” jest utworem o budowie stroficznej. Jego tekst podzielony jest na cztery strofy, z których każda składa się z czterech wersów. Występują rymy dokładne, np. Stalinie-zginie, gwiazda-gniazda, mogile-pyle, a także rymy niedokładne, np. szlaku-Polaków, Stalin-obali. W wierszu Miłosza występują w układzie parzystym – AA.
W utworze występuje wiele środków stylistycznych. Najbardziej zauważalnymi z nich są przede wszystkim hiperbola oraz apostrofy. Wyolbrzymienie zauważalne jest w wersach: „Czerwona Armia i wódz jej Stalin / Odwiecznych wrogów swoich obali”. Hiperbola ta służy podkreśleniu wielkości Stalina i ZSRR oraz wychwala jego zasługi i dokonania militarne. Wróży mu sukces wygranej wojny. Znając jednak kontekst historyczny, wiemy, że hiperbola w przypadku tego utworu, nosi cechy ironii. Apostrofy wykorzystane przez autora odnoszą się zarówno do samego Stalina: „O słońce jasne, wodzu Stalinie”, jak i Polski: „Zmienisz się rychło w wieku godzinie / Polsko”. Zwrot kierowany w stronę Stalina jest przepełniony szacunkiem i uznaniem. Podmiot liryczny określa wodza jako „słońce”, co może wskazywać, że traktuje go jak centrum wszechświata i źródło światła niezbędnego do życia każdego człowieka. Apostrofa ta, dodatkowo nadaje utworowi podniosłego charakteru. Słowa skierowane w stronę Polski z kolei, zwiastują jej rychły upadek. Brzmią jak groźba i ostrzeżenie dla Polaków. Polski naród nie jest żadnym zagrożeniem dla Stalina, dlatego zostanie szybko pokonany. Ważnym środkiem stylistycznym wykorzystanym w wierszu są epitety. Te, które określają Armię Czerwoną, nacechowane są pozytywnie: „słońce jasne”, „płonąca gwiazda”, „flagi czerwone”. Zabieg ten, ma na celu wywołać w czytelniku, same dobre emocje kojarzące się ze Stalinem i ZSRR. Podmiot liryczny, poprzez epitety, mówi o Polsce: „odwiecznych wrogów”, „wieku godzinie”. Jasno podkreśla odbiorcy, że Polacy to wrogowie ojczyzny i dlatego zasługują na śmierć. Oprócz apostrof, hiperboli i epitetów, autor „Semper Fidelis” wykorzystuje także porównania i metafory. Wersy „flagi czerwone / Będą na chwałę grały jak dzwony” podkreślają po raz kolejny potęgę Armii Czerwonej i jej przywódcy. Natomiast „zmienisz się rychło w wieku godzinie / Polsko” to zapowiedź porażki tego kraju.
Ciekawym zabiegiem zastosowanym w tym utworze jest utworzenie wieloosobowego podmiotu litycznego, który wpisuje się w ideę narodu jako całości, niemającego prawa do indywidualnej opinii na temat działań ZSRR.
Semper Fidelis – interpretacja utworu
Wiersz „Semper Fidelis” jest tworem wyjątkowym. W poprawnym jego odbiorze ważna jest znajomość kontekstu historycznego. Utwór ten powstał we Lwowie w 1939 roku. Był to okres, w którym władza należała do Stalina, a każde działania na niekorzyść ZSRR karane były zesłaniem do gułagów, a nawet śmiercią. Wielu pisarzy tamtego okresu, którzy tworzyli literaturę czy poezję poruszającą tematy polityczne, musiało liczyć się z prężnie działającą cenzurą. Aby oszukać system, zaczęto stosować przekazy podprogowe. „Semper fidelis” to utwór o charakterze kryptograficznym. Odbiór prawidłowego przekazu wymagał odczytania jego wersów w sposób poziomy. Zabieg ten miał na celu zmylenie cenzury, co autorowi oczywiście udało się.
Pionowe odczytanie wiersza „Semper Fidelis” wychwala działania ZSRR, natomiast samego Stalina wynosi na piedestał. Treść ma podniosły charakter, gloryfikuje politykę prowadzoną przez jedynego, właściwego przywódcę, który chce dla swojego kraju i jego mieszkańców jak najlepiej. Zbiorowy podmiot liryczny zwraca uwagę, na zmiany, które nastąpią w kraju. Zapowiada upadek kościoła i chrześcijaństwa. Od teraz jedyną właściwą religią jest miłość i wiara w Związek Radziecki, bogiem zaś będzie Józef Stalin. Polska, pod wpływem siły Armii Czerwonej, zostanie zgładzona, bo tak należy robić z wrogami ojczyzny. Podmiot liryczny oczywiście zgadza się z działaniami ZSRR i w pełni je popiera. Nie ma tu miejsca na indywidualne opinie. Każdy obywatel Związku Radzieckiego musi kochać swojego przywódcę i popierać jego wybory. Stalin jest się bożyszczem, „słońcem” narodu. Tak muszą myśleć o nim wszyscy.
Poziome odczytanie wiersza „Semper Fidelis” z kolei, nadaje treści zupełnie nowego znaczenia. Mówi, że „Runą w łunach, spłoną w pożarach / Na ziemskim globie flagi czerwone”. Religia i Kościół pozostaną silne i ważne dla każdego człowieka. Podmiot liryczny przepowiada upadek Związku Radzieckiego z rąk Polski oraz obwieszcza koniec panowania Józefa Stalina. Polska jest przedstawiona z ogromnym szacunkiem i chwałą. Podmiot liryczny jest przekonany o tym, że „Orzeł Polaków” ma wystarczająco dużo woli walki i siły w sobie, by pokonać wroga ludzkości. Napawa optymizmem odbiorcę z 1939 roku. Daję iskrę nadziei i podbudowuje na duchu.
Za autora „Semper Fidelis” przez lata uznawany był Czesław Miłosz. Prawdziwym twórcą tego wiersza jest jednak Zbigniew Turek, nauczyciel z Podkarpacia. Okres socjalizmu, w którym powstał wiersz, był czasem niezwykle niebezpiecznym. Wszelkiego rodzaju akty sprzeciwienia się Stalinowi i jego wartościom, groziły utratą życia. Z tego względu, rzeczywisty autor „Semper Fidelis” oficjalnie został ujawniony lata później. W 1989 roku na łamach „Przekroju”, Czesław Miłosz wydał pisemne oświadczenie, o tym, że to nie on jest autorem dzieła. Posłowie natomiast dodał właściwy twórca wiersza, ujawniając swoją osobę.