Bajka – jeden z głównych gatunków dydaktycznej literatury, krótkie powiastki wierszem lub prozą, zawierające ogólną naukę moralną wysłowioną na końcu lub, niekiedy, na początku utworu, których bohaterami pozostają zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty. [Cyt. za: Podręczny słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, wyd. OPEN, Warszawa 1999, s. 35.]
Wielu badaczy zgodnie twierdzi, że swój kunszt pisarski Krasicki pokazał właśnie w bajkach, uznawanych za arcydzieło literatury polskiej. Zaznaczyć należy, że poeta wcześnie zaczął się interesować krótkimi żartobliwymi formami wypowiedzi lirycznej, przy czym czerpał z lektur pisarzy obcych: Ezopa, La Fontaine’a, de la Motte’a, Gellerta i innych. Podobnie jak w satyrach, i tym razem biskup inspirował się życiem, wykorzystywał własne doświadczenia (np. Kuglarze, Abuzei i Tair, Syn i ojciec, Zbytek przygotowania). Zaznaczyć trzeba, że bajki są proste, skromne, przystępne (np. Komar i mucha). Niewątpliwie zbiór Bajek i Przypowieści jest wyrazem filozofii poety.
Bajki Krasickiego przyjmują formę żartobliwej przypowiastki, występuje w nich bogaty sztafaż bohaterów: ludzie z każdej grupy społecznej (np. Zbytek przygotowania, Dewotka, Furman i motyl), zwierzęta (np. Komar i mucha, Mysz i kot, Jagnię i wilcy, Orzeł i sowa), zjawiska (np. Bryła i kryształ), rzeczy (np. Noga i but).
Utwory te charakteryzuje prostota językowa, brak sztucznej „uczoności”. Są one zrozumiałe dla czytelnika, krótkie i operujące konkretem: Krasicki przestrzega zasady Lessinga: „Zwięzłość jest duszą bajki” (…) Instynktowna troska o elegancję i logikę doprowadziła Krasickiego do wniosku, iż zachować trzeba jak największą zwięzłość, nie popadając przy tym w oschłość i szorstkość. [cyt. za: P. Cazin, Książę Biskup Ignacy Krasicki 1735-1801, tłum. M. Mroziński, wyd. Pojezierze, Olsztyn 1986, s. 249].
W przypadku bajek Krasickiego można mówić o „zironizowaniu rozumu spekulatywnego” – wiedza i doświadczenie gromadzone są dzięki potocznym wydarzeniom. Co ważne, życie codzienne jest waloryzowane, tak samo jak codzienne doświadczenia i proste mądrości (np. Konie i furman, Pieniacze). Warto zauważyć, że każda postać musi pilnować właściwego sobie miejsca i przestrzegać granic swoich uprawnień – można mówić o swoistej demokratyzacji świata bajek (np. Szczur i kot, Syn i ojciec, Rybka mała i szczupak, Groch przy drodze, Noga i but). Biskup na każdym kroku postuluje pogodzenie się z wyrokami losu, radzi zdanie sobie sprawy z nieuchronności niebezpieczeństwa (np. Jagnię i wilcy, Orzeł i jastrząb, Orzeł i sowa, Drzewo, Myszy).
Utworami Krasickiego – podobnie jak satyrami – rządzi dydaktyzm. Poeta w lapidarnych utworach stara się w sposób żartobliwy – acz dosadny – przekazać prawdy moralne, nauczyć postepowania godnego i w zgodzie z chrześcijańskim kodeksem.
Według biskupa nikt nie powinien się wywyższać, nikt nie posiada niezawodnej recepty na dobre postępowanie (np. Potok i rzeka, Żółw i mysz, Lwica i maciora). Najczęstszymi bohaterami bajek są zwierzęta. Lew jest zazwyczaj władcą, ma większe prawa niż pozostali bohaterowie (np. Lew i zwierzęta). Wilk to symbol bezmyślnej przemocy, czasami oprawcami bywają też koty i jastrzębie (np. Jagnię i wilcy, Wilk i owce, Myszy).
Zdaniem autora umysł ludzki jest w pewien sposób ułomny, jednak różne ograniczenia, jakim podlega człowiek nie wpływają na różnorodność możliwych doznań, nie czynią ludzkiego życia biedniejszym. Co ciekawe, ujmuje on świat w podwójnej perspektywie: gorzkiej rzeczywistości i upiększających interpretacji (np. Malarze).
Warto zaznaczyć, że mimo głoszonej filozofii, bajki nie są pesymistyczne, nie straszą – służą ku przestrodze. Otóż niebezpieczeństwo (nad każdym wciąż wisi pewne zagrożenie) motywuje ludzi do podejmowania różnych aktywności (np. Czapla, ryby i rak, Snycerz i statua).
W utworach wędrówka pojawia się jako metafora życia, które okazuje się absurdalne. Całym światem bajek rządzi niewątpliwie alegoryczność.
Alegoria – składnik świata przedstawionego utworu (np. motyw, postać, fabuła), który poza wyrażonym wprost znaczeniem, przekazuje również treść ogólniejszą, nieraz bardziej abstrakcyjną (…) Szczególnie często sięgano po nią w literaturze dydaktycznej i moralizatorskiej (w średniowieczu w moralitecie, poematach romansowo-moralizatorskich), dziełach przedstawiających idee polityczne lub historiozoficzne, przypowieściach, a zwłaszcza bajkach. [cyt. za: Podręczny słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, wyd. OPEN, Warszawa 1996, s. 12].
Opowiastki o zwierzętach są pretekstem do rozpoczęcia dyskusji o ludzkich przywarach i codziennym życiu. Wszystkie alegorie są jednakże łatwe do odczytania – przez co bajki spełniają zadanie dydaktyzmu. Co więcej, większości zwierząt przypisano stałe cechy – zakorzenione w kulturze.
Utwory Krasickiego są często epigramatyczne – krótkie, zwięzłe, z wartką akcją i puentą (zazwyczaj na końcu). Bajka Drzewo ma jedynie dwa wersy, w wielu innych utworach poeta ograniczył się jedynie do czterech wersów (np. Pan i pies, Komar i mucha). Co jednak ważne, w tak krótkiej formie udało się poecie zawrzeć pewną prawdę życiową, moralną przestrogę – wskazówkę na drodze życia.
Niezwykła popularność utworów spowodowana być może potęgowaniem napięcia poprzez odpowiednio ukształtowaną akcję. Czytelnik w bajkach narracyjnych staje się widzem – ja jego oczach rozgrywa się pewna scena, wyczuwane jest wszechobecne niebezpieczeństwo, nie wiadomo jak historia się zakończy. Tym samym odbiorca z ciekawością czyta kolejne wersy, nie mogąc przewidzieć zakończenia (np. Czapla, ryby i rak, Przyjaciele). Akcja ukształtowana jest w sposób mistrzowski, podporządkowany jest jej kształt formalny utwory, np. użycie zdań pojedynczych, wykrzyknienia, mowa zależna/niezależna (np. Czapla, ryby i rak).
Ze względu na podjętą tematykę, można bajki Krasickiego podzielić na następujące grupy:
* polityczno-społeczne (Wół minister, Jagnię i wilcy, Wino i woda, Lew i zwierzęta);
* patriotyczne (Ptaszki w klatce);
* antydworskie (Lew pokorny);
* mówiące o ogólnych wadach ludzi (Szczur i kot, Groch przy drodze, Dewotka, Kruk i lis, Filozof).
Jak zauważa Wiesław Solecki, literaturoznawca: Już ta klasyfikacja wskazuje, że bajki wiązały się tematycznie z całym ówczesnym polskim zżyciem obyczajowym i polityczno-społecznym. Oczywiście najwięcej jest bajek podejmujących problemy natury moralnej. Przez utwory te przewija się cała galeria najprzeróżniejszych typów ludzkich obdarzonych rozlicznymi wadami – istna komedia ludzka – oraz zwierząt mówiących ludzkim językiem i wyposażonych w cechy ludzkie – dziwaczna menażeria – a nareszcie gadające przedmioty. [Cyt. za: W. Solecki, Ignacy Krasicki. Poematy heroikomiczne, satyry, bajki, wyd. Jota, Warszawa 1991, s. 40-41.]
Omawiając bajki Krasickiego, trzeba zaznaczyć, że nie wszystkie utwory są jego autorskim pomysłem. Niektóre z nich są adaptacją bajek francuskich, inne sięgają po ogólnoeuropejskie wzory i schematy. Jednakże Krasicki przerabiał literackie tworzywo, spod jego pióra często wychodziły utwory lepsze niż oryginał.