Dante Alighieri jest autorem „Boskiej komedii” powstałej prawdopodobnie na początku XIV wieku. Poetycki utwór można uznać za syntezę i opis myśli średniowiecznej filozofii oraz przedstawienie współczesnego autorowi świata. Dzieło stanowi zapowiedź renesansu, ponieważ łączy cechy średniowieczne oraz odrodzeniowe.
Motyw wędrówki
Poeta, który początkowo dużo grzeszył i prowadził rozwiązłe życie, chciał się nawrócić. Wydarzenia te są ukryte pod alegorią lasu, z którego nie potrafi się wydostać. Przychodzi do niego Wergiliusz, słynny rzymski poeta, który na prośbę ukochanej Dantego Beatrycze ma oprowadzić go po piekle i czyśćcu. Przewodniczką mężczyzny po niebie jest sama kobieta. Dzięki temu Alighieri ma możliwość poznania struktury zaświatów i tego, jak to funkcjonuje.
Wędrówka w „Boskiej komedii” ma charakter alegoryczny. Podróż mężczyzny ma wymiar wizyjny, duchowy. Jest to ukazaniem przypuszczeń i niepokojów autora związanych z sytuacją średniowiecznej Europy, którą oceniał negatywnie. Była ona pogrążona w grzechu, pełna wojen i niepokojów. Wędrówka w wieku 35 lat (topos połowy wieku) ma nawrócić jego oraz odbiorców utworu.
Motyw przeszkody
Wejście do zaświatów okazuje się trudniejsze, niż z początku się to Dantemu wydawało. Aby się tam dostać, musi przejść przez wrota umieszczone na wzgórzu, których strzegą trzy zwierzęta — pantera (symbol popędu seksualnego), lew (pycha) oraz wilczyca (chciwość, przywiązanie do dóbr materialnych). Dopiero z pomocą Wergiliusza udaje mu się dostać dalej.
Drugą przeszkodą na drodze Dantego jest mur między kręgiem piątym a szóstym. Nie mogą się przez niego przedostać, ponieważ strzegą go potwory niepozwalające na wspięcie się po jego ścianach. Dzięki pomocy opatrzności bożej udaje się przedostać dalej.
Motyw piekła
Piekło według założeń wczesnorenesansowego poety składa się z dziewięciu kręgów. Najciężsi grzesznicy trafiają do coraz głębszych kręgów piekła, bliżej samego szatana. Przed wejściem znajduje się napis „Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją”. Mówi on duszom, że jeśli tu trafiły, nie czeka ich już nic dobrego, nie ma również szans na to, że się z niego wydostaną.
W pierwszym kręgu nazywanym limbo znajdują się dusze, które nie mogły dostać się do nieba. Są to dobrzy ludzie, którzy albo wierzyli w kogoś innego, albo żyli przed Chrystusem (tutaj też znajduje się Wergiliusz) lub nie zostali ochrzczeni (zmarłe dzieci). Nie spotykają ich żadne kary, jednak są smutni i przygnębieni.
Drugi krąg składa się z dusz grzeszących zmysłami. Są tam między innymi Tristan, Achilles, Parys, którym zabrakło dobrej i silnej woli, aby oprzeć się złu. Ich karą jest wiatr, który dmie cały czas w potępionych tam zmarłych.
W trzecim znajdują się osoby, które nie umiały powstrzymywać się w nadmiarze jedzenia oraz picia, czyli np. alkoholicy. Nie mogą się pożywić i znajdują się w błocie, które nie pozwala im na ucieczkę. Cerber znęca się nad nimi przez gryzienie, przez co ich katorga ma wymiar również fizyczny.
Krąg czwarty był przeznaczony dla ludzi źle gospodarujących pieniędzmi. Są tam więc skąpcy, jak i rozrzutnicy. Strzeże ich Pluton. Dusze kłócą się ze sobą o kwestie materialne, choć zostały one na ziemi.
Do kręgu piątego trafili ludzie, którzy nie potrafili zapanować nad gniewem, zazdrością, lenistwem. Jest to najliczniejszy krąg, w którym dusze muszą wybierać kamienie ze Styksu, przez co ich praca należy do bardzo ciężkich.
Krąg szósty był skierowany dla heretyków, którzy mówili słowa niezgodne z nauczaniem kościoła. Dusze te były skazane na wieczny ogień, w którym się paliły. Ci, którzy odrzucali naukę Boga w większym stopniu, palili się bardziej, przez co też mocniej cierpieli.
W kręgu siódmy znajdowały się dusze osób gwałtownych, które nie umiały oprzeć się popędom. Do jednej części trafiali ci, którzy w gniewie zrobili komuś krzywdę, do drugiej, którzy zrobili krzywdę sobie (samobójcy), a trzecia była przeznaczona dla osób, które dopuszczały się czynów homoseksualnych lub onanizmu.
Ósmy krąg to malebonge. Trafiają tam fałszywi prorocy i duchowni, szantażujący innych, oszuści czy fałszywi pochlebcy. Tam znajdują się także kłamcy.
W dziewiątym, ostatnim znajduje się sam szatan oraz zdrajcy. Są oni zamrożeni, a najciężsi zbrodniarze dodatkowo otrzymują tortury od samego Lucyfera.
Motyw czyśćca
Trafiają tam ludzie, którzy nie zdążyli się poprawić lub okazali skruchę. Został on podzielony na tarasy, gdzie po oczyszczeniu się z grzechów, mogli pojawiać się coraz wyżej, aby wspiąć się do Boga. Dante musi również przejść przez te tarasy oraz ogień, który ma zmyć jego najcięższy grzech w postaci lubieżnictwa.
Motyw nieba
Po niebie mężczyznę oprowadza Beatrycze, jego żona. Niebo jest pełne dobrych ludzi, nie ma tam materii, a jedynie uczucia i dźwięki. Także zostało podzielone przez Boga na dziewięć niebios oraz empireum, gdzie znajduje się Stwórca.
Motyw grzechu
Dusze nieznajdujące się w niebie, muszą cierpieć lub pokutować za grzechy, których dokonały na ziemi. Wymaga do wielkiego wysiłku, jednak osoby znajdujące się w czyśćcu dobrowolnie się im poddawały. Inaczej było w piekle, gdzie to diabły wymierzały sprawiedliwość grzesznikom.
Motyw miłości
Dante może przejść przez zaświaty dzięki bożej miłości i opiece, jaką zostaje otoczony. Otrzymuje przewodników, którzy mają mu pokazać, jak one wyglądają. Miłość okazuje mu także Beatrycze. Kobieta kocha swojego męża nawet po śmierci i cieszy się z ich spotkania.