Żaden człowiek nie pozostaje dokładnie taki sam przez cały okres swojego życia. Zmieniamy się nie tylko wizualnie i fizycznie – przemianom podlega również nasza psychika, światopogląd, perspektywa patrzenia na rzeczywistość. Te przemiany zazwyczaj odbywają się bardzo powoli, na co dzień niezauważalnie. Dopiero po wielu latach możemy dostrzec, że jesteśmy już zupełnie inny. Zdarzają się jednak sytuacje intensywne i ekstremalne, które wymagają na nas niemal natychmiastową zmianę w myśleniu. Takie wydarzenia pozostawiają w nas ślad już na zawsze i sprawiają, że stajemy się innymi ludźmi. Tego rodzaju procesy są bardzo często tematem dzieł literackich w różnych epokach.
Literatura zna bardzo wielu bohaterów, którzy ulegali przemianom wewnętrznym z najróżniejszych przyczyn. Czasem była to chciwość lub żądza władzy, które spychały ich w mrok wewnętrznego zawikłania, niekiedy jednak miłość lub chęć niesienia pomocy innym za wszelką cenę, które sprawiały, że postaci te porzucały swoje dawne grzeszne życia i wstępowały na nową drogę. Dobrym przykładem takiego bohatera jest Andrzej Kmicic z Potopu Henryka Sienkiewicza. Bohater te w XVII wieku był litewskim szlachcicem, warchołem i hulaką, który nad odpowiedzialność i szlachetność cenił dobrą zabawę, a jego życiem rządziły impulsy, namiętności i nerwy. Doprowadziło go to do wyklęcia przez litewską szlachtę, po tym, jak w akcie zemsty spalił brutalnie wieś Wołmontowycze. Później jego gorąca krew i związana z nią łatwowierność, doprowadziły go do zaprzysiężenia wierności księciu Januszowi Radziwiłłowi, który chwilę później okazał się zdrajcą Rzeczpospolitej w trakcie najazdu Szwedów. Stracił w ten sposób miłość Oleńki Billewiczówny i to był właśnie czynnik, który sprawił, że Kmicic postanowił odwrócić swoje życie. Zmienił nazwisko i bronił Rzeczpospolitej ryzykując własne życie, czym doprowadził co rehabilitacji swojego nazwiska przez samego króla. Odzyskał dobre imię, szacunek szlachty oraz – co najważniejsze – miłość ukochanej. Właśnie miłość jest jedną z najsilniejszych motywacji, które są w stanie zmusić człowieka do przemiany wewnętrznej.
Przemian wewnętrznych doznawali również wielcy bohaterowie romantyczni. W ich przypadku miłość również była silną motywacją, ale na pewno nie jedyną. Polski romantyzm naznaczony był bowiem również walką o niepodległość ojczyzny. Dobrze widać to na przykładzie Kordiana, tytułowego bohatera wielkiego dramatu autorstwa Juliusza Słowackiego. Kordian w młodości był poetą na pierwszym miejscu stawiającym własne uczucia i emocje. Odrzucona miłość doprowadziła go do nieudanej próby samobójczej oraz do wyruszenia w podróż po Europie, w czasie której chciał sprawdzić, jaki świat jest naprawdę. Niestety na każdym kroku spotykało go rozczarowanie. Miłość okazała się być zależna od posiadanych bogactw, literatura okazała się bajką nieprzystająca do rzeczywistości, a nawet Ojciec Święty w Watykanie nie chciał wstawić się za Polską, która utraciła wolność. Ten ogrom egzystencjalnego rozczarowania doprowadził do rozłamu psychicznego w duszy Kordiana. Wspiął się on na szczyt najwyższej góry w Europie, Mon Blanc i tam w monologu poetyckim dał świadectwo swojej przemianie. Z młodzieńca skupionego na własnych emocjach, staje się dojrzałym obrońcą ojczyzny, patriotą świadomym swojej roli w dziejach kraju. Jego dalsze postępowanie podporządkowane jest właśnie tej przemianie. Jak więc widać wewnętrzne zmiany mogą mieć również swoje źródło w rozczarowaniu i zawodzie wyznawanymi dotychczas, młodzieńczymi wartościami.
Najróżniejsze są motywacje ludzkie, które doprowadzają do przemian wewnętrznych. Właściwie można by powiedzieć, że każdy przypadek jest inny. Literatura jednak zwraca uwagę na tę najczęstsze i najsilniejsze. Dla miłości człowiek jest w stanie zmienić siebie i całe swoje życie. Może to zrobić również wtedy, kiedy zrozumie – choć to na pewno bolesna konstatacja – że wartości, którymi kierował się do tej pory, nie dawały mu prawdziwego obrazu rzeczywistości, świata i co najważniejsze – jego samego. W każdym jednak z tych przypadków, wewnętrzna zmiana jest aktem wielkiej odwagi oraz wymaga dużej pracy nad sobą samym.