Jedną z podstawowych wartości, do osiągnięcia której ludzkość dąży od zawsze i praktycznie w każdych okolicznościach, jest wolność. W sytuacji, gdy jest ona zagrożona, człowiek często jest w stanie poświęcić własne życie, by wolność obronić i oddalić zagrożenie jej utraty. Ludzkie dążenie do wolności manifestuje się praktycznie od początku jej istnienia. we wszystkich społecznościach i bez względu na to, jaka definicja wolności jest przez nie uznawana. W literaturze dążenie do wolności było wielokrotnie przedstawiane na wiele różnych sposobów. Motyw ten zajmuje szczególne miejsce w historii literatury polskiej, która opisuje wiele dramatycznych wydarzeń, raz po raz przetaczających się przez kraj na przestrzeni wieków. Dążenie do wolności między innymi opisał Adam Mickiewicz w dramacie „Dziady” oraz Aleksander Kamiński w powieści „Kamienie na szaniec”.
Wątek związany z wolnością jest szczególnie obecny w trzeciej części „Dziadów” Mickiewicza. Akcja dramatu osadzona jest w czasach, w których Polska cierpiała męki pod zaborami, a co za tym idzie – wolność jej obywateli była w tamtych dniach mocno ograniczona, a wszelkie postawy patriotyczne były surowo karane, zwłaszcza przez imperium rosyjskie. Każdy sprzeciw przeciwko caratowi mógł skończyć się uwięzieniem, przesłuchaniem, torturami, a nawet przymusowym wywiezieniem z kraju na daleki i okrutny Sybir. Bohaterowie „Dziadów” mieli więc do wyboru przyjęcie ograniczenia własnej wolności i dostosowanie się do panujących warunków lub sprzeciw i bunt, które mogły skończyć się tragicznie. Jednak potrzeba dążenia do wolności jest w bohaterach Mickiewicza silniejsza niż strach przed represjami ze strony imperium rosyjskiego i jego urzędników.
Niepodległość ojczyzny i związana z nią wolność jednostki są dla opisanych w dramacie patriotów najwyższą wartością, dla której warto jest poświęcić wszystko inne. Biorą więc udział w różnego rodzaju spiskach i intrygach wymierzonych w zaborcę, starają się działać na jego niekorzyść, walczą o zachowanie polskiego języka oraz tradycji. Starają się także rozbudzić w innych chęć obrony utraconej wolności, co widać na przykład w scenie dziejącej się w salonie warszawskim. Zgromadzone jest tam towarzystwo bratające się z aktualną władzą oraz grupa patriotów, którzy przekazują swoim rodakom informacje o strasznych cierpieniach, których doświadczają Polacy – na przykładaj opowiadając historię Cichowskiego. Bohaterowie „Dziadów’ przejawiają więc ogromną potrzebę dążenia do wolności, która rozumiana jest przez nich zarówno jako wolność osobista – do mówienia w ojczystym języku, do kontynuowania tradycji i do wolności poglądów – jak i jako wolność i niepodległość całego narodu. Jest to dla nich postawa oczywista, którą wybierają bez względu na możliwe konsekwencje swoich działań.
Innym przykładem dążenia do wolności bez względu na koszty i konsekwencje jest działanie bohaterów powieści Aleksandra Kamińskiego „Kamienie na szaniec”. Opisane w niej wydarzenia oparte są na relacji prawdziwych bohaterów, którzy brali udział między innymi w słynnej akcji pod Arsenałem. W przypadku Rudego, Alka i Zośki potrzeba dążenia do wolności także okazała się silniejsza niż strach przed aresztowaniem przez okupanta oraz przed śmiercią z jego rąk. Młodzi bohaterowie codziennie ryzykowali życie, podejmując się niebezpiecznych akcji, których celem było utrudnianie życia zajmującym Warszawę hitlerowcom. Z czasem dołączali do coraz bardziej ryzykownych zadań, co ostatecznie zakończyło się aresztowaniem Rudego przez gestapo. Wtedy także wolność i przyjaźń okazały się silniejszymi wartościami od strachu i troski o swoje bezpieczeństwo.
Przyjaciele Rudego odbili go z rąk gestapowców w trakcie akcji pod Arsenałem, co kilkoro z nich kosztowało życie. Dla młodych bohaterów powieści Kamińskiego – i ich naprawdę istniejących i żyjących w czasie wojny pierwowzorów – dążenie do wolności okazało się być najsilniejszą potrzebą, która rozpalała ich duszę i była silniejsza nawet niż wola życia, którym codziennie ryzykowali wbrew najbardziej podstawowym instynktom. Wolność, zarówno jednostki, jak i całego narodu, okazała się czymś, bez czego bohaterowie żyjący w okupowanej Polsce nie byli w stanie żyć. Dlatego też codziennie brali udział w akcjach przeciwko okupantowi i nie pozwolili na to, by ich przyjaciel został przez niego bestialsko zakatowany i by resztę swojego życia spędził w więzieniu gestapo. Ich walka o wolność wpisywała się w postawę pewnej części społeczeństwa, dla której wolność ojczyzny stała się sprawą osobistą.
Jak widać na przykładach z literatury polskiej ludzkie dążenie do wolności jest niezwykle silne i może okazać się, że pokona ono nawet strach przed utratą życia. Jest to cecha, która sprawia, że nawet gdy jednostce zostaną odebrane jej prawa, to w umyśle wciąż jest ona wolna i nie zgadza się na zastosowane wobec niej ograniczenia. Bohaterowie literaccy z „Dziadów” oraz „Kamieni na szaniec” pokazują, że nawet w najtrudniejszych chwilach w historii kraju, wolność była najwyższym priorytetem, a o jej odzyskanie walczyło wiele osób, codziennie narażających się w ten sposób na liczne zagrożenia.