Polscy twórcy bardzo chętnie wypowiadają się w swoich dziełach na tematy związane z narodem, ojczyzną, państwem, i omawiają różnego rodzaju sprawy. Kwestia narodowych zalet, a przede wszystkim wad narodowych Polaków, jest o wieków jednym z ulubionych tematów tych pisarzy, którzy dostrzegali w Polsce rozmaite niedoskonałości. Co ciekawe byli to nie tylko świeccy twórcy, lecz także duchowni, którzy równie chętnie zabierali głos w sprawach państwowych. Głos ten jest nieraz słyszalny aż do dnia dzisiejszego.
Kazania sejmowe Piotra Skargi to ewenement w polskiej literaturze. Autor napisał zestaw kazań, w których nie tylko tłumaczyć chciał wiernym Słowo Boże, lecz odnosił się bezpośrednio do Polaków, ich charakteru, zalet, wad narodowych i tego, co – jego zdaniem – było w społeczeństwie polskim niebezpieczne i co nadawało się do zmiany. Ksiądz pisze między innymi o tym, że Polacy nieprawidłowo pojmują pojęcie wolności osobistej, która dla nich oznacza pozwolenie na robienie absolutnie wszystkiego i zachowywanie się tak, jak ma się tylko ochotę bez zwracania uwagi na normy społeczne, obyczajowe czy religijne.
Zdaniem Skargi zachowanie takie zahacza raczej o anarchię i prowadzi do bardzo nieciekawych skutków natury politycznej dla całego społeczeństwa. Skarga opisywał zwłaszcza stany wyższe, szlachtę, która już wówczas pławiła się w luksusach i przywilejach natury społecznej i politycznej, co miało niebagatelny i negatywny skutek dla innych. Szlachta była nie tylko arogancka w swoim zadufaniu, lecz także rozrzutna, co miało bezpośredni wpływ na ubożejące państwo polskie.
Skarga twierdził, że ten stan rzeczy rychło doprowadzi do upadku Rzeczpospolitej i że Polacy muszę dogłębnie zastanowić się nad swoim zachowaniem i zrewidować swoje podejście przede wszystkim do siebie samych lecz także do Boga, do innych ludzi i do ojczyzny. Kilka wieków później okazało się, że Polacy nie odrobili tej lekcji.
Jeśli chodzi o miejsce polskich wad narodowych i refleksji nad nimi w literaturze, to oczywiście nie można pominąć na poły dokumentalnego dzieła Jana Chryzostoma Paska, pt. Pamiętniki. To bardzo ciekawy utwór, w którym autor na swoim przykładzie opisuje życie i myślenie polskiego barokowego sarmaty. Nie jest to obraz krystaliczny, co nieco zaskakuje, jeśli weźmiemy pod uwagę, że autor opisuje sam siebie.
Pasek do wszystkiego podchodzi bardzo praktycznie. Jest religijny, a tylko jeśli znajomość przykazań mogą pomóc mu wygrać utarczkę z sąsiadem, jest patriotą, ale do walki za ojczyznę staje tylko wówczas, gdy ta jest odpowiednio opłacona. Nie szanuje chłopów, pracujących dla niego na roli. Jest przy tym człowiekiem dość inteligentnym i znającym się na niektórych dziedzinach życia. Jednak z pracowitością zawsze wygrywa u niego chęć do hulanki i skłonność do napitków.
Według Paska Polak jest więc człowiekiem o bardzo dużym potencjale umysłowym i duchowym, jednak nie jest w stanie (albo rzadko) go wykorzystywać, ponieważ jest leniwi i niechętny do pracy i nauki oraz poświęcania czemuś czasu.