baza wiedzy

Wraz z upadkiem Konstantynopola, na zachodzie Europy zaczęło pojawiać się coraz więcej uczonych bizantyjskich. Przywozili oni ze sobą na tereny byłego Cesarstwa Zachodniego dzieła antycznych poetów i filozofów, dawno tutaj zapomniane. Szczególnie mocne piętno odcisnęło to we Włoszech, powiązanych z Cesarstwem Bizantyńskim silnymi więzami handlowymi. To „odkrycie” na nowo dorobku starożytnej Grecji i Rzymu spowodowało ożywienie intelektualne, zwane obecnie renesansem. Wraz z nim pojawiły się nowe prądy myślowe, szukające miejsca człowieka we wszechświecie. Ten, który stawiał go w centrum zainteresowania, nazwany został humanizmem.

W starożytności powstało wiele nurtów filozoficznych. Jeden z nich głosił potrzebę poszukiwania przyjemności w życiu i unikania cierpienia. Opracowany w IV wieku p.n.e przez Epikura, stał się z czasem znaczącym rywalem stoicyzmu. Epikureizm, bo o nim mowa, nie był jednak prostym hedonizmem – dążeniem do jak największej ilości rozkoszy. Niestety, rozumiany przez większość osób właśnie w ten sposób został wyklęty w świecie chrześcijańskim i podlegał bardzo wnikliwej krytyce.

Po 1956 roku w literaturze polskiej zaczęła pojawiać się brzydota. Odrażające elementy ludzkiej fizjonomii, rozkładu oraz kalectwa tworzyły widoczny kontrast dla wyidealizowanego piękna socrealistycznej sztuki tamtego okresu. Wywołujące niepokój opisy stanowiły swego rodzaju pokoleniowy bunt artystów, których Julian Przyboś nazwał prześmiewczo turpistami.

Technologiczny przełom końca XIX i początku XX wieku odcisnął swoje piętno również na kulturze. Zafascynowanie nowymi wynalazkami artyści zwrócili się ku nowoczesności, rozpoczynając swoisty kult nauki i nowości. Odrzuciwszy dorobek poprzednich epok, chcieli tworzyć w rytmie wyznaczanym przez maszyny, tętnie bicia współczesnych metropolii. Ten mechaniczny, gloryfikujących witalność i siłę nurt nosił miano futuryzmu.

Na przełomie XIX i XX wieku starano się odejść w sztuce od ciężaru dokonań poprzednich epok. Szczególnie dotyczyło to romantyzmu oraz patosu klasycznie ujętej kultury. Wyjściem miał okazać się impresjonizm — kierunek zapoczątkowany przez paryskich malarzy. Nazwa nurtu pochodzi od łacińskiego impressio, czyli wrażenie. Subiektywne odczucia miały bowiem dla impresjonistów największą wartość.

Niewiele jest tak trwałych nurtów myślowych, jak stoicyzm. Zapoczątkowany jeszcze w epoce hellenistycznej popularny jest nawet do dzisiaj. Kierowali się nim mędrcy, a nawet cesarze rzymscy. Propagował on idee spokoju ducha w obliczu zmieniającego się wiecznie świata, bycie stałym. Choć jest z założenia filozofią życiową, przez setki lat wielokrotnie wpływał również na literaturę.

Prometeusz był mitycznym tytanem, który wedle Greków ulepił ludzi z gliny i łez. Widząc słabość ludzkości, zaczął ją nauczać. Ostatecznie wykradł z Olimpu ogień, by podarować go swoim podopiecznym. Było to jednak wbrew woli Zeusa, dlatego też Prometeusz został ukarany. Przykuty do skał Gibraltaru, miał cierpieć wyjadanie ciągle odrastającej wątroby przez olbrzymiego orła. Poświęcił się dla dobra ludzkości. Postawę taką od jego imienia zwykło się nazywać prometeizmem.

W XX wieku ludzkość ogarnęło przeświadczenie końca. To ogólne nastawienie nacechowane było pesymizmem, widmem nadchodzącego upadku znanej cywilizacji. Znana kultura, wartości i instytucje miały degradować na oczach ludzi. Przełożyło się to na powstanie całego nurtu myślowego oraz artystycznego, zwanego katastrofizmem. Znany był on już jednak znacznie wcześniej, a jedynie słabo rozwinięty.

Powstały na kanwie rozczarowania pozytywizmem i wcześniejszymi dokonaniami nurt modernistyczny prezentował sobą bardzo zróżnicowany trend. Skupiony na emocjach oraz przeżyciach duchowych, szukał ich często poprzez niespotykane wcześniej formy wyrazu. Złaknieni wszystkiego co nowe, pisarze pozytywistyczni dążyli do uwolnienia sztuki od dorobku wcześniejszych epok, a nawet kajdan rzeczywistości.

W reakcji na doświadczenia I wojny światowej i wynikłe po niej przemiany społeczno-polityczne w Niemczech narodził się nowy nurt literacki. Wtłoczony w okres przyśpieszenia technologicznego, nieufny wobec technokracji ogarniającej świat, skierował się ponownie ku wnętrzu człowieka. Starał się oddać prawdziwą naturę duszy, dostrzegając przez nią ostateczną prawdę o świecie. Sięgając często do mitologicznych i groteskowych obrazów, starał się wyrażać. Dlatego właśnie nadano mu miano ekspresjonizmu.