Wisława Szymborska

Wiersz „Dwie małpy Bruegla” pochodzi z tomu Wołanie do Yeti (1957). Aby zrozumieć utwór, trzeba w pierwszej kolejności wyjaśnić tytuł. Dwie małpy to tytuł obrazu niderlandzkiego malarza z XVI wieku, przedstawiającego dwie małpki siedzące w oknie i przywiązane do siebie za pomocą stalowego łańcucha. W analizowanym utworze podmiot liryczny przystępuje do ustnej części egzaminu dojrzałości, najprawdopodobniej z historii. Trzeba jednak pamiętać, że całość utrzymana jest w konwencji onirycznej, o czym świadczą już pierwsze słowa:

Wiersz „Cebula” pochodzi z tomu Wielka liczba (1976). Utwór jest formą filozoficznego eseju o istocie natury i człowieka. Koncept wiersza polega na zestawieniu ze sobą cebuli – symbolu prostoty – z człowiekiem – skomplikowanym i dzikim tworem. Wiersz rozpoczyna się od opisu tytułowej cebuli:

Szymborska wielokrotnie zastanawiała się nad fenomenem i złożonością świata. Poetka uważała, że rzeczywistość złożona jest z wielu różnych bytów. Jednocześnie nie wierzyła w możliwości poznawcze człowieka. Wielokrotnie poddawała w wątpliwość prawdziwość ludzkich sądów i tez. Cechowała ją postawa pełna pokory i uwielbienia wobec świata. Nie można zapominać, że nadrzędną kategorii estetyczną utworów poetki jest zdziwienie – a nawet zadziwienie nad jego niesamowitością.

Wiersz Kot w pustym mieszkaniu, według wielu jest jednym z najpiękniejszych i najbardziej wzruszających utworów poetki. Wiersz pochodzi z tomu Koniec i początek (1993) Mamy tu do czynienia z liryką bezpośrednią – liryką maski (podmiot liryczny wchodzi w rolę przedmiotu, zwierzęcia lub zjawiska). W tym wypadku podmiot liryczny jest kotem, którego właściciel właśnie umarł. Świat i uczucia są opisywane z perspektywy zwierzęcia. Trzeba zaznaczyć, że osoba mówiąca w wierszu konstruuje swoją wypowiedź za pomocą bezosobowej formy czasownika (wdrapywać, ocierać, zajrzało, sprawdziło). Jednak czytelnik nie ma wątpliwości, że to właśnie opuszczony kot opowiada swoją smutną historię.

Wiersz „Niektórzy lubią poezję” pochodzi z tomu Koniec i początek (1993) Analizując utwór nie sposób nie odwołać się do wiersza powstałego trzydzieści lat wcześniej, Radości pisania. Joanna Grądziel, literaturoznawczyni, pisała o Radości pisania następująco: Zapisana rzeczywistość została związana „łańcuchami znaków”, istnieje tylko „na rozkaz”, jest więc tymczasowa, zatrzymana w kadrze, gotowa rozpaść się w każdej chwili. Sztuka może przejąć antynomię czy hierarchię wartości świata realnego, zawsze pozostanie jednak od niego uboższa i wtórna, racja jest bowiem po stronie życia. [cyt. za J. Grądziel, Świat w pułapce wiersza (Autorefleksje a praktyka poetycka Wisławy Szymborskiej [w:] Radość czytania Szymborskiej, red. J. Illg, wyd. Znak, , Kraków 1996, s. 177.]

Wiersz „Miniatura średniowieczna” pochodzi z tomu Ludzie na moście. Podejmuje on jeden z typowych tematów poezji Szymborskiej, a mianowicie dyskryminację. Warto przytoczyć słowa Edwarda Balcerzana, literaturoznawcy: Nietolerancje kultury. Jej sezonowe szowinizmy. Style, które nakazują redukcję i rozwijają się dzięki umiejętności tłumienia (…). Poetka zastanawiająco często wraca do tego zjawiska. Często – jak na twórcę faworyzującego raczej różnorodność pytań  i odpowiedzi niż ich stałość. Gromadzi świadectwa dyskryminacji, przygląda się różnokształtnym postaciom banicji. Jest kronikarzem bytów wypędzonych. [Cyt. za: E. Balcerzan, W szkole świata [w:]J. Jarzębski, Cz. Miłosz, J. Łukasiewicz i inni, Szymborska. Szkice, wyd. OPEN, Warszawa 1996, s. 34.]

Poproszona przez jednego z czytelników Poczty literackiej o podanie definicji poezji, Szymborska napisała: Definicja poezji, w jednym zdaniu – ba. Znamy co najmniej 500 cudzych, żadna nie wydaje się nam dość ścisła i pojemna zarazem. Każda wyraża gust swojej epoki. Wrodzony sceptycyzm powstrzymuje nas przed podjęciem nowej próby określenia. Ale zapamiętaliśmy ładny aforyzm Carla Sandburga: „Poezja to dziennik pisany przez zwierzę morskie, które żyje na lądzie i chciałoby fruwać. Ujdzie przez chwilę?”.  [cyt. za: Radość czytania Szymborskiej, red. J. Illg, wyd. znak, Kraków 1996, s. 176.]

Przed rozpoczęciem analizy „Kobiet Rubensa”, warto zacytować słowa Grażyny Borkowskiej, badaczki literatury: Tym, co przynajmniej na pierwszy rzut oka decyduje o oryginalności poezji Szymborskiej, jest specyficzne usytuowanie podmiotu lirycznego. Głos poetki często zadziwia i zaskakuje, ponieważ dochodzi z miejsc nieprzewidzianych – z kąta sali, zza kulis, z muzealnej gabloty, z rynsztoków wielkiego miasta, z wnętrza snu, głębi wody. Poezja Szymborskiej to skromna glosa na marginesie wielkiej księgi świata, szósty akt dramatu, rewers malarskiego obrazu. [cyt. za: G. Borkowska, Szymborska eks – centryczka [w:] J. Jarzębski, Cz. Miłosz, J. Łukasiewicz i inni, Szymborska. Szkice, wyd. OPEN, Warszawa 1996, s. 55.]

Wiersz „Głos w sprawie pornografii” pochodzi z tomu Ludzie na moście (1986). Jest to przykład poetyki negatywnej, opartej na przekształceniach systemu frazeologicznego. Formuła utworu oparta jest w zasadniczej mierze na antyfrazie, która ma za zadanie doprowadzić odbiorcę do stawiania pozornie adekwatnych interpretacji własnego sensu. Wszystko to dzieje się za sprawą pewnej gry, polegającej na wykorzystywaniu przyzwyczajeń zarówno językowych jak i świadomościowych publiczności literackiej. Granie z czytelnikiem rozpoczyna się już na poziomie tytułu – mogłoby się wydawać, że poetka chce zabrać głos w sprawie przemysłu erotycznego. Jednak nic bardziej mylnego!