Powstały na kanwie rozczarowania pozytywizmem i wcześniejszymi dokonaniami nurt modernistyczny prezentował sobą bardzo zróżnicowany trend. Skupiony na emocjach oraz przeżyciach duchowych, szukał ich często poprzez niespotykane wcześniej formy wyrazu. Złaknieni wszystkiego co nowe, pisarze pozytywistyczni dążyli do uwolnienia sztuki od dorobku wcześniejszych epok, a nawet kajdan rzeczywistości.
Modernizm w literaturze – definicja i cechy
Modernizmem w literaturze nazywać można ogół kierunków wykształconych w okresie 1980-1910, konfrontujących się z ideami pozytywistycznymi. Dzieła modernistyczne kładły szczególny nacisk na estetyzm, indywidualizm i symbolikę. Sceptycznie odnosiły się do wcześniejszych dokonań kultury i sztuki, szukając inspiracji w nowych formach. Modernizm wierzył w uwolnienie sztuki od tradycji, rolę pisarza jako natchnionego twórcy. Dużą wagę dla kształtowania tego kierunku miały prace Nietzschego i Schopenhauera. Wśród tematyki modernistycznej dominowało poczucie przemijania starego porządku, kultury odstającej od nowoczesnego świata. Dlatego też modernizm w literaturze skierował się ku emocjom i duchowi.
Charakterystyczną cechą modernizmu w literaturze było również oddzielenie sztuki wysokiej od popularnej. Przemawiająca przez artystę sztuka miała być wolna, nieskrępowaną przeszłością, ani stylem. Musiała też dostosowywać się do zmian cywilizacyjnych, dążyć do bycia zawsze aktualną. Modernizm w literaturze lubował się również w pisaniu manifestów oraz programów, służących głębszemu poznaniu tego prądu sztuki.
Przykłady modernizmu w literaturze
Statek pijany
Wiersz Arthura Rimbauda napisany w wieku zaledwie siedemnastu lat. Razem z Paulem Verlainem, przez pewien czas swoim kochankiem, uznawany jest za twórcę francuskiego modernizmu. Statek pijany jest alegoryczną opowieścią o wolności artysty, jej odurzającej sile i tęsknocie. Przedstawiona tam historia zerwanego z cum okrętu pogrążonego w bezładnej podróży po oceanie, to w istocie przedstawienie losów poety. Ocean jest wolnością, dającą możliwość zobaczenia cudów, niestety z czasem upajającą i prowadzącą do zagłady. Ostatecznie nawet ona nie daje jednak odpoczynku od wewnętrznej rozterki, dziwnej tęsknoty za czymś znajomym, odległym. Statek pijany oddaje wiele elementów modernizmu, m.in. pojęcie artysty jako natchnionego, wolnego człowieka. Zrywa też on z realizmem, personifikując martwy okręt, którego myśli oraz odczucia autor przedstawia.
Evviva l’arte
Wiersz Kazimierza Przerwy-Tetmajera, wyrażający ducha Młodej Polski. Przedstawiony tam obraz porządku rzeczy, podział świata na artystów i filistrów, był typowym dla modernizmu podejściem. Wiersz wyraża pogardę dla ludzi stawiających na piedestale pieniądz, wychwalając przy tym postawę wolnego artysty. Poeta jest tutaj ukazany jako biedny i przymierający głodem, a jednak dumny kapłan sztuki. Jego postać wyniesiona zostaje ponad innych, natchniona przez sztukę. Stanowi ona jego sens istnienia, sama w sobie wynagradzając wszelkie trudy życia. Są to ewidentne motywy modernistyczne. Nurt ten widział artystów właśnie w roli kapłanów sztuki, wolnej od konwenansów tak jak i jej twórcy.
Rozdziobią was kruki i wrony
Nowela Stefana Żeromskiego, będąca zarazem rozliczeniem z powstaniem styczniowym. Naturalistyczne ukazanie zachowań zwierząt, śmierci i pożywiania się martwymi potęguje ponury klimat beznadziejnej grozy. Zarówno człowiek, jak i świat w noweli opisany jest jako straszny, brutalny oraz mroczny. Szczególnie ujmujące są opisy pożywiania się wron oraz obrony rannego konia przed ścierwojadami. Modernizm w utworze to właśnie realizm, epatujący prawie groteskowymi opisami rzeczywistości i biedy. Natura ludzka również odpowiada tutaj tendencjom modernistycznym, ukazana jest bowiem częściowo jako skrzywiona, pełna dualistycznego konfliktu. Modlitwy dziękczynne do Boga mieszają się w niej z radością wywołaną okradaniem trupów. Nieczuły świat za nic ma zaś cierpienie.