W wielu autorów dzieł literackich stylizowało swoje dzieła na zawierające prawdę objawioną. Czynili to przy pomocy różnych zabiegów stylistycznych, zazwyczaj upodabniania do języka biblijnego. Zjawisko to w literaturze nosi miano profetyzmu.
Profetyzm – definicja i cechy
Profetyzm jest zjawiskiem literackim występującym na przestrzeni wielu epok literackich. Nazwę swą zaczerpnęło od greckiego prophetes – natchnionej osoby, wieszczącej proroctwa lub wolę boską. Zjawisko to polega na stylizowaniu wypowiedzi na modłę proroctwa, wykorzystując ku temu odpowiedni język oraz inne środki stylistyczne. Autor wyraża przez to swoje poglądy na dany temat, przedstawia możliwe konsekwencje przyszłości. Najczęściej profetyzm w literaturze pojawiał się w momencie dziejowych zawirowań i niepokoju, dotycząc często rzeczy ostatecznych. W wielu wypadkach przybierał formę ostrzeżenia przed karą za trawiącą daną społeczność nieprawość. Profetyzm szczególnie popularny stał się w okresie romantyzmu. Zjawisko to dotyczyło literatury wielu krajów, szczególnie zaś polskiej i rosyjskiej.
Przykłady profetyzmu
Widzenie księdza Piotra – Dziady cz. III
Zawarte w V scenie dramatu Adama Mickiewicza widzenie księdza Piotra stanowi jakby przeciwieństwo Wielkiej Improwizacji. Pokorny sługa Boga doznaje profetycznej wizji i poznaje zamysł Stwórcy w sprawie Polski, czego nie udało się uczynić dla wybitnego poety. Samo objawienie jest już elementem profetycznym, czyni bowiem ze starego księdza proroka przyszłości Polski. Bóg zsyła na niego widok ogromnych cierpień narodu, wyszydzenia go przez świat. Sama wizja posiada wiele odniesień do ostatnich chwil z życia Jezusa Chrystusa. Wizja sądu nad Polską, umywanie rąk przez sędziego – Gala (odniesienie do Francji – wielkiego sojusznika Polski). Ostatecznie zaś naród Polski jako triumfujący Mesjasz Narodów. Mickiewicz zapowiada nawet tego, kto poprowadzi kraj tym torem, słynnego czterdzieści i cztery. Warto zwrócić uwagę na zwroty używane w tym fragmencie dramatu. Celowo nawiązują one do biblijnego sposobu wypowiedzi, aby nadać Widzeniu jeszcze bardziej profetycznych charakter.
Monolog na górze Mont Blanc – Kordian
Ta część dramatu Słowackiego jest wyraźną polemiką z mickiewiczowską ideą mesjasza narodów, zawartą w powyższym fragmencie Dziadów. Zrezygnowany doświadczeniami swojej podroży przez świat, Kordian zdobywa szczyt Mont Blanc. Tam też, spoglądając na Ziemię z góry i widząc jej bezmiar oraz małość, ostatecznie doznaje widzenia. Ono to zmienia zniszczonego marnością ludzi poetę w bojownika – patriotę, tchnąwszy w niego nowego ducha. Proroctwo ukazuje Polskę jako Winkelrieda Narodów – naród, który na podobieństwo bohatera szwajcarskich legend, dla ratowania innych rzucił się na piki wrogów. Jest to wyraźna polemika z Mickiewiczem i jego mesjanizmem. Rzeczypospolita nie powstanie tutaj z grobu, wskrzeszając ducha innych narodów. Według Słowackiego, by inne nacje mogły przetrwać, naród Polski musi się poświęcić i wskazać im drogę do wolności przez swe męczeństwo. Drugi w wieszczów nie używa tutaj religijnych nawiązań ani języka, niemniej ta część dramatu nadal ma charakter profetyczny. Odsłania bowiem losy narodu, dostrzeżone w chwili uniesienia przez jednostkę wybitną. W tym wypadku poetę – proroka.
Kazania sejmowe
Ksiądz Piotr Skarga w swoich kazaniach nakreślał podstawowe problemy słabości Rzeczypospolitej swojego okresu. Chociaż ta forma wypowiedzi kojarzy się raczej z Kościołem, miały one być wygłoszone podczas obrad sejmu. Prawdopodobnie nigdy jednak nie zostały publicznie przedstawione, pozostając jednak nadal istotnym dziełem literackim tamtego okresu. Ksiądz Skarga zwraca w każdym kazaniu uwagę na inny problem, jego zdaniem niszczący Ojczyznę. Charakter profetycznych kazań wynika dwojako z charakteru języka tam użytego i przewidywań dalszych losów państwa. Kaznodzieja rysuje bowiem obraz upadku Rzeczypospolitej, jeżeli dostrzeżone przez niego problemy nie zostaną rozwiązane. Potęguje to biblijna retoryka, liczne nawiązania do Pisma Świętego i celowe porównania.