Każde dzieło literackie można pojmować jako odrębny świat. Tworząc pewną wizję, autor kreuje go wedle zależności jego elementów. Taki układ nazywany jest kompozycją. Na przestrzeni wieków wykształciły się cztery rodzaje kompozycji w literaturze, otwarta, ramowa, szkatułkowa i zamknięta. Każda z nich była popularna w nieco innym okresie literackim, każda rządzi się też nieco innymi prawami.
Czym jest kompozycja w literaturze?
Słowo „kompozycja” pochodzi od łacińskiego compositio – układ. Najprościej rzecz ujmując, jest to budowa świata przedstawionego w dziele literackim. Obejmuje więc sposób ułożenia materiału, na który tworzy dzieło. Na kompozycję składa się układ wzajemnie ze sobą powiązanych motywów zawartych w dziele, które użyte są zgodnie z nadrzędnym schematem. Kompozycja obejmuje elementy takie jak: organizację świata przedstawionego, zawartość fabularną dzieła, układ wątków i motywów, konstrukcję postaci, miejsce narratora lub podmiotu lirycznego względem świata przedstawionego. Rodzaj kompozycji wyznaczany jest przez temat utworu, koncepcję autora oraz sam gatunek literacki. Poszczególne epoki literackie charakteryzowały się różnym podejściem do kompozycji, przez co wykształciło się jej kilka rodzajów.
Rodzaje kompozycji w literaturze
Na przestrzeni wieków wykształciły się cztery rodzaje kompozycji w literaturze. Każde miało swój okres świetności, charakteryzuje się również użyciem przy innych rodzajach otworów literackich. Często podejście do elementów utworu, które charakteryzuje daną kompozycję, jest odzwierciedleniem pewnych prądów w danej epoce literackiej.
- Kompozycja zamknięta – Najstarsza forma kompozycji, spotykana również najczęściej. Charakteryzuje się spójną, logiczną ciągłością i wyraźnym zakończeniem. Układ dzieła jest przejrzysty, jasny dla odbiorcy. Nie pozostawia mu się wiele miejsca na interpretację treści. Przykładami kompozycji zamkniętej mogą być Treny Jana Kochanowskiego lub Trylogia Sienkiewicza. W obu dziełach treść jest od początku przejrzysta, odnosi się do konkretnych założeń. Rozwija się również logicznie, Kochanowski układa treny od żałoby ku ukojeniu, a Sienkiewicz prowadzi fabułę chronologicznie. Zarówno Treny, jak i Trylogia mają również wyraźny punkt kulminacyjny, zakończenie. Odbiorca dostaje od autora kompletny obraz przez niego roztaczany, emocji czy historycznych wydarzeń, które musi jedynie poznać. Nie pozostawiają więc wiele miejsca do interpretacji treści dzieł.
- Kompozycja otwarta – Kompozycja ta zrywa z zasadą jedności czasu, miejsca i akcji. Pozostawia ona pole do interpretacji dzieła dla odbiorcy, sugerując istnienie innego, ukrytego znaczenia. Układ elementów tworzących świat przedstawiony ma za zadanie pobudzać do procesu współtworzenia, poprzez wyobraźnię. Charakteryzuje się m.in. nieciągłą narracją. Początek swój miała w okresie romantyzmu i wiele jego dzieł się nią charakteryzuje. Przykładem może być Kordian Juliusza Słowackiego. Miejsce akcji zmieniane jest wielokrotnie, czas również. Kordian ukazywany jest bowiem w młodości oraz kilku innych okresach swojego życia. Użycie motywów fantastycznych i specyficzny język otwierają szeroką drogę do interpretacji treści dzieła.
- Kompozycja ramowa – Rodzaj kompozycji, w której występuje dwóch autorów. Jeden z nich to typ wszechwiedzący, drugim jest zazwyczaj sam protagonista. Wszechwiedzący narrator niejako „zamyka w ramy” tego drugiego, występując na początku i końcu utworu. Cała jego akcja składa się zaś na swoistą relację głównego bohatera. Właśnie ta rama w postaci narratora wszechwiedzącego nadaje spójności całemu utworowi, który wewnątrz może nosić pewne znamiona chaotyczności. Zazwyczaj wprowadza on również czytelnika w świat przedstawiony utworu. Przykładem jest Jądro Ciemności Conrada. Relacja Charlesa Marlow’a z podróży w poszukiwaniu Kurtsa zamknięta jest w ramach opisu narratora wszechwiedzącego. Chaotyczny opis bohatera, gdzie miejsce akcji zmienia się wraz z jego podróżą wzdłuż rzeki, utrzymany jest w porządku.
- Kompozycja szkatułkowa – Bardzo skomplikowany zabieg budowy dzieła, polegający niejako na stworzeniu kilku powiązanych w jedno. Nawiązuje to do nazwy kompozycji, utwór przybiera bowiem formę „szkatułkową”, ukrywając w swoim wnętrzu inne utwory. Pomniejsze dzieła literackie, składające się na główne, są ze sobą w jakiś sposób powiązane. Mogą być np. ukazaniem narracji z perspektywy różnych bohaterów, kilkoma zdarzeniami, które łączy jakiś wspólny wątek itp. Ostatecznie wszystkie składają się na pełny obraz świata przedstawionego, a każde pojawia się na swoim miejscu nieprzypadkowo. Przykładem będzie tutaj Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa. Istnieją tam niejako dwie opowieści, główna i historyczne opowiadanie o Poncjuszu Piłacie. Łączą się one ze sobą wieloma wątkami, dzięki czemu czytelnik dostaje pełen obraz świata przedstawionego. Dostając w poszczególnych rozdziałach możliwość spoglądania z perspektywy różnych postaci na wydarzenia, czytelnik również doświadcza kompozycji szkatułkowej.