Każde dzieło literackie jest odrębnym światem. Tworząc go, autor musi przyjąć pewne założenia i zależności pomiędzy jego elementami. Taki „stelaż” dla rzeczywistości wewnątrz opowieści nazywany jest kompozycją. Na przestrzeni wieków wykształciły się cztery rodzaje kompozycji: zamknięta, otwarta, ramowa i szkatułkowa. Najczęściej spotykane są pierwsze dwie, diametralnie od siebie odmienne. Każda rządzi się bowiem swoimi prawami i popularna była na przestrzeni innego okresu literackiego.
Czym jest kompozycja w literaturze?
Compositio to łacińskie słowo oznaczające układ, złożenie, zestawienie. Kompozycję literacką można określić jako sposób budowy świata przedstawionego w danym dziele. Obejmuje ona ułożenie materiału przedstawionego tekstu. Stanowi więc nadrzędny schemat ułożenia powiązanych ze sobą motywów, których użył autor. Wyróżnia się następujące składowe kompozycji literackiej: organizacja świata przedstawionego, zawartość fabularna dzieła, układ wątków i motywów, konstrukcja postaci, miejsce narratora lub podmiotu lirycznego względem świata przedstawionego. Rodzaj kompozycji zależny jest od tematu utworu, koncepcji autora oraz przyjętego gatunku literackiego. W literaturze powstało cztery rodzaje kompozycji: zamknięta, otwarta, ramowa i szkatułkowa.
Kompozycje otwarta i zamknięta – definicje oraz przykłady
Kompozycja zamknięta
Najstarsza oraz najczęściej spotykana ze wszystkich form kompozycji literackich. Charakteryzuje się spójną, logiczną ciągłością i wyraźne zarysowanym zakończeniem. Jasny dla odbiorcy układ nie pozostawia wiele miejsca na własną interpretację wątków. Dzieło ma przejrzystą formę.
- Trylogia – dzieło Henryka Sienkiewicza to typowy przykład kompozycji otwartej. Każda z książek to oddzielna historia dziejąca się w tle wydarzeń rzeczywistych. Występuje tam zazwyczaj kilka wątków, wszystkie jednak zostają skończone przed momentem kulminacyjnym dzieła. Czytelnik nie ma za wiele sposobności od interpretacji tego, co odbiera. Jest niejako biernym obserwatorem wydarzeń, które przedstawia mu narrator. Sama Trylogia nie posiada też ukrytego przekazu, drugiego dna. Sienkiewicz sam przyznawał, iż napisał ją jedynie ku pokrzepieniu serc. Treść jej pozostaje więc tym, co napisał. Spójną historią bohaterskich przodków Polaków, dziejącą się na tle prawdziwych wydarzeń.
- Pan Tadeusz – poemat epicki Adama Mickiewicza. Kompozycja zamknięta tego utworu objawia się m.in. w wątkach tam przedstawionych. Są one spójne, posiadają też wyraźne momenty początkowe i kulminacyjne. Tłem całej historii są zdarzenia historyczne, nie ulegają więc głębszej interpretacji. Czytający poznaje przedstawioną w dziele opowieść niczym film kinowy. Oczyma wyobraźni ogląda kolejne, połączone fabularnie sceny i jest wobec nich całkowicie bierny. Każda z poszczególnych ksiąg mogłaby stanowić oddzielną całość, zachowuje zasadę trzech jedności. Mimo więc upływającego w utworze czasu i kilku zmian miejsc ma on jednak kompozycję zamkniętą.
Kompozycja otwarta
Kompozycja ta zrywa z zasadą jedności czasu, miejsca i akcji. Odbiorca uczestniczy w procesie tworzenia dzieła, poprzez końcową interpretację jego wieloznacznej treści. Efekt ten uzyskiwany jest m.in. poprzez nieciągłą narrację. Kompozycję otwartą poznać można po sugerowaniu ukrytego, głębszego znaczenia czytanego tekstu. Literacką epoką kulminacji tego typu kompozycji literackiej był romantyzm.
- Dziady cz. III – dramat Adama Mickiewicza objawia otwartą kompozycję po pierwsze w budowie fabuły. Jest ona bowiem fragmentaryczna, wiele wątków pozostaje niedokończonych. Losy bohaterów nie mogą być przez czytelnika do końca poznane, pozostają otwarte. Co więcej, Mickiewicz zawarł w swoim dziele pewne aluzje, swoiste podwójne dno. Odbiorca śledzi historię poszczególnych osób dramatu, szczególnie Konrada/Gustawa, niemniej są one tylko pretekstem do wyrażenia głębszych prawd. To typowy zabieg dla kompozycji otwartej, gdzie ukryte znaczenie podlega dodatkowo interpretacji. Pojawiają się również elementy nadprzyrodzone, spełniające w utworze rolę symboliczną. Dla każdego odbiorcy mogą bowiem oznaczać co innego.
- Kordian – dramat romantyczny Juliusz Słowackiego nosi wiele znamion kompozycji otwartej. Najważniejszym z nich jest zaburzenie zasady jedności czasu, miejsca i akcji. Widać to wyraźnie na przykładzie samego głównego bohatera, Kordiana. Dzieło opisuje go w kilku ważnych momentach jego życia, widz staje się świadkiem jego dorastania i psychicznej przemiany. Dzieło rozpoczyna się w momencie, gdy protagonista to młody chłopak o romantycznym charakterze. Następnie przebywa on podróż po świecie, która jest zarazem jego podróżą emocjonalną. Dorasta, zmienia się coraz bardziej. Kulminacyjnymi momentami jest wizyta w Rzymie oraz monolog na górze Mont Blanc. Po niej Kordian staje się zatwardziałym rewolucjonistą. Ostatnia scena jest również przepełniona motywami fantastycznymi, które można różnorako interpretować. W połączeniu z językiem stosowanym w dramacie wymaga to od widza interpretacji tego, co czyta. Niejako współtworzy więc dzieło, dla każdego odbiorcy przez to nieco inne.