Piotr Kostrzewski

Pośród nowych idei zrodzonych w renesansie, jedną z najważniejszych była fascynacja człowiekiem. Występowała ona również w starożytności, niemniej odkryta niejako na nowo przez artystów i filozofów po okresie średniowiecza, nabrała zupełnie nowego rozmachu. Nagle to człowiek stał się centrum zainteresowania, posiadając rozmów zdolny przenikać rzeczywistość stanowił miarę wszelkich rzeczy. Tak właśnie nakreślono podstawy antropocentryzmu.

Fascynacja wsią w twórczości narodziła się w romantyzmie i towarzyszyła sztuce przez kolejne epoki. Artyści odkryli świat prostego ludu, pełen baśniowych stworzeń, rytuałów oraz zasad, o którym dotąd nikt nie miał pojęcia. Wykorzystanie motywu ludowego w ich dziełach przyjęło się nazywać ludowością.

Średniowiecze było okresem wyjątkowego skierowania ludzkiej uwagi na duchowość. W centrum zainteresowania artystów, filozofów i uczonych pozostawał Bóg. Zagadnienia teologiczne kształtowały prądy myślowe i artystyczne. Refleksja o położeniu człowieka wobec Boga kształtowała całe życie Europy przez ponad tysiąc lat. Stwórca stawał się niejako centrum świata w rozumieniu intelektualnym, społecznym oraz politycznym. Taki sposób myślenia zwykło się nazywać teocentryzmem.

Pośród wielkich filozofii starożytności wyróżnić można m.in. stoicyzm, arystotelizm oraz platonizm. Ten ostatni przechodził szereg różnorakich modyfikacji, stając się ostatecznie neoplatonizmem filozofa Plotyna. Jego koncepcje dotyczące Absolutu, Intelektu i Duszy Świata przetrwały aż do czasów nowożytnych, doradzając się podczas epoki renesansu. Zmodyfikowane pod kątem zbieżności z chrześcijaństwem, miały ogromny wpływ na myślicieli tamtego okresu.

Epoki literackie mają tendencję to układania się w swego rodzaju amplitudy. Następujące po sobie okresy hołdują innym tendencjom. Można to dostrzec na przykładzie oświecenia i romantyzmu. Jednak między tymi dwoma epokami znajdował się pewien pośredni kierunek literacki, zwany sentymentalizmem.

W XIX wiecznej Francji zrodził się kierunek artystyczny, chcący zerwać z romantyczną spuścizną. Uznając wcześniejsze dzieła za zbyt subiektywne i niedbałe pod względem stylistycznym, postulowali dopracowanie oraz uniwersalność tematu. Nurt ten nazwano parnasizmem.

Manieryzm jest nurtem powstałym na styku renesansu i baroku. Z tego powodu trudno jet zakwalifikować go w jakikolwiek sposób, gdyż nosi bardzo dużo elementów pośrednich między tymi stylami. Nawet jego nazwa przybierała przez wieki różne znaczenia, by ostatecznie nieść za sobą pewien pejoratywny wydźwięk. 

W wielu autorów dzieł literackich stylizowało swoje dzieła na zawierające prawdę objawioną. Czynili to przy pomocy różnych zabiegów stylistycznych, zazwyczaj upodabniania do języka biblijnego. Zjawisko to w literaturze nosi miano profetyzmu.

W połowie wieku XIX we Francji narodził się nurt literacki, stawiający sobie za cel przestawienie rzeczywistości. Chciał ją oddać jak najbardziej prawdziwie, bez zbędnego patosu i upiększania. Sprzeciwiał się on fantazjowaniu w literaturze, widząc w autorze swoistego badacza życia. Od łacińskiego realis nurt ten nazwano realizmem.

W baroku narodziło się wiele styli poetyckich. Jeden z nich, stworzony przez włoskiego poetę Giambattisto Mariniego, wyróżniał się swoją rozbudowaną formą i tematyką. Od nazwiska swego twórcy zyskał miano marinizmu. Niezwykła popularność stylu spowodowała stworzenie na jego bazie innych styli, takich jak konceptyzm i gongoryzm. W ten sposób tworzyło wielu poetów europejskich epoki baroku, w tym również na terenie Polski. Echa marinizmu odnaleźć można również w późniejszych epokach literackich.