Piotr Kostrzewski

W połowie wieku XIX we Francji narodził się nurt literacki, stawiający sobie za cel przestawienie rzeczywistości. Chciał ją oddać jak najbardziej prawdziwie, bez zbędnego patosu i upiększania. Sprzeciwiał się on fantazjowaniu w literaturze, widząc w autorze swoistego badacza życia. Od łacińskiego realis nurt ten nazwano realizmem.

W baroku narodziło się wiele styli poetyckich. Jeden z nich, stworzony przez włoskiego poetę Giambattisto Mariniego, wyróżniał się swoją rozbudowaną formą i tematyką. Od nazwiska swego twórcy zyskał miano marinizmu. Niezwykła popularność stylu spowodowała stworzenie na jego bazie innych styli, takich jak konceptyzm i gongoryzm. W ten sposób tworzyło wielu poetów europejskich epoki baroku, w tym również na terenie Polski. Echa marinizmu odnaleźć można również w późniejszych epokach literackich.

Na przełomie XIX i XX wieku nastąpił powrót do idei romantycznych. Przede wszystkim muzyka, ale również literatura na nowo odkryła spirytualizm oraz świat emocji. VIII Symfonia Wagnera, czy dzieła F. Liszta wyrażały w dźwiękach tęsknotę za uduchowionym indywidualizmem. Neoromantyzm wywarł ogromny wpływ na nurt Młodej Polski. Oba te pojęcia są ze sobą powiązane do tego stopnia, iż dawniej używano ich w charakterze synonimów.

Na kanwie podań o autentycznym alchemiku z epoki średniowiecza, Goethe stworzył postać Fausta. Będąc osobowością nietuzinkową, zainspirował on całe późniejsze pokolenia twórców, dając początek całemu motywowi literackiemu. Bezkompromisowy indywidualista, zdolny dla zaspokojenia swojego celu sięgnąć nawet po moce piekielne pojawiał się następnie w wielu epokach literackich. Obecny jest w kulturze nawet po dzień dzisiejszy.

Wraz z upadkiem Konstantynopola, na zachodzie Europy zaczęło pojawiać się coraz więcej uczonych bizantyjskich. Przywozili oni ze sobą na tereny byłego Cesarstwa Zachodniego dzieła antycznych poetów i filozofów, dawno tutaj zapomniane. Szczególnie mocne piętno odcisnęło to we Włoszech, powiązanych z Cesarstwem Bizantyńskim silnymi więzami handlowymi. To „odkrycie” na nowo dorobku starożytnej Grecji i Rzymu spowodowało ożywienie intelektualne, zwane obecnie renesansem. Wraz z nim pojawiły się nowe prądy myślowe, szukające miejsca człowieka we wszechświecie. Ten, który stawiał go w centrum zainteresowania, nazwany został humanizmem.

W starożytności powstało wiele nurtów filozoficznych. Jeden z nich głosił potrzebę poszukiwania przyjemności w życiu i unikania cierpienia. Opracowany w IV wieku p.n.e przez Epikura, stał się z czasem znaczącym rywalem stoicyzmu. Epikureizm, bo o nim mowa, nie był jednak prostym hedonizmem – dążeniem do jak największej ilości rozkoszy. Niestety, rozumiany przez większość osób właśnie w ten sposób został wyklęty w świecie chrześcijańskim i podlegał bardzo wnikliwej krytyce.

Po 1956 roku w literaturze polskiej zaczęła pojawiać się brzydota. Odrażające elementy ludzkiej fizjonomii, rozkładu oraz kalectwa tworzyły widoczny kontrast dla wyidealizowanego piękna socrealistycznej sztuki tamtego okresu. Wywołujące niepokój opisy stanowiły swego rodzaju pokoleniowy bunt artystów, których Julian Przyboś nazwał prześmiewczo turpistami.

Technologiczny przełom końca XIX i początku XX wieku odcisnął swoje piętno również na kulturze. Zafascynowanie nowymi wynalazkami artyści zwrócili się ku nowoczesności, rozpoczynając swoisty kult nauki i nowości. Odrzuciwszy dorobek poprzednich epok, chcieli tworzyć w rytmie wyznaczanym przez maszyny, tętnie bicia współczesnych metropolii. Ten mechaniczny, gloryfikujących witalność i siłę nurt nosił miano futuryzmu.

Na przełomie XIX i XX wieku starano się odejść w sztuce od ciężaru dokonań poprzednich epok. Szczególnie dotyczyło to romantyzmu oraz patosu klasycznie ujętej kultury. Wyjściem miał okazać się impresjonizm — kierunek zapoczątkowany przez paryskich malarzy. Nazwa nurtu pochodzi od łacińskiego impressio, czyli wrażenie. Subiektywne odczucia miały bowiem dla impresjonistów największą wartość.

Niewiele jest tak trwałych nurtów myślowych, jak stoicyzm. Zapoczątkowany jeszcze w epoce hellenistycznej popularny jest nawet do dzisiaj. Kierowali się nim mędrcy, a nawet cesarze rzymscy. Propagował on idee spokoju ducha w obliczu zmieniającego się wiecznie świata, bycie stałym. Choć jest z założenia filozofią życiową, przez setki lat wielokrotnie wpływał również na literaturę.