Człowiek od niepamiętnych czasów snuł opowieści. Już pierwotni łowcy siadywali wieczorami wokół zbawiennego płomienia ogniska i półszeptem tworzyli wizje jeszcze odleglejszej przeszłości. Z czasem te historie spisywano, w każdym wieku dodając do nich coś nowego. Fantastyczne dokonania przodków, czy nieznane dotąd fakty z ich życia. Tak właśnie, poprzez czas, rodził się legendy. Czym one są dokładnie i jaka jest różnica między nimi a mitem czy baśnią?
Legenda – definicja i cechy
Słowo legenda pochodzi od łacińskiego wyrażenia legere – czytać. Oznacza opowieści o postaciach historycznych lub uważanych za historyczne przez twórców legendy. Formą przekazu legendy pierwotnie było opowiadanie ustne z pokolenia na pokolenie, co powodowało dodawanie do niej nowych elementów i powstawanie kilku wersji. Z czasem legendy spisywano. Samo określenie oznaczające tego typu opowieść wywodzi się ze średniowiecza. Przyjęło się wtedy podczas liturgii czytanie wiernym żywotów świętych, zwanych legendae erant. Pod koniec średniowiecza rozszerzono znaczenie tego słowa na opowieści o bohaterach historycznych.
Legenda, jako gatunek literacki, różni się kilkoma szczegółami od mitu czy baśni. Przede wszystkim opiewa ona, mniej lub bardziej fantastyczne, dokonania postaci historycznych i uważanych za historyczne. Mit zaś jest opowieścią o bogach oraz herosach. Podobnie jest również w przypadku baśni, wywodzącej się z kręgu kultury ludowej. Baśń sama w sobie jest przesycona elementami baśniowymi: krasnoludkami, czarami i antropomorficzną przyrodą. Jest ona całkowicie zmyślona, dla legendy zaś elementem wyjściowym jest fakt lub osoba historyczna.
Rodzaje legend
Legendy dzielą się na trzy rodzaje:
- Biograficzne – opisują wydarzenia z życia danej jednostki np. wojownika, władcy lub polityka. Obejmować mogą ważne elementy jego biografii, a nawet całe życie danej osobistości. Zazwyczaj dominuje w nich historyczny realizm, choć zdarzają się elementy fantastyczne.
- Etiologiczne – legendy opiewające historię danego obszaru lub obyczaju. Opowieść taka może mówić o wydarzeniach dotyczących całych krain, miast czy tylko budynków, np. kościołów. Zazwyczaj tłumaczą etymologię przyjętych dla nich nazw, znaczenia historycznego. Opowieści dotyczące obyczajów tłumaczą zaś ich znaczenie i pochodzenie.
- Hagiograficzne – konkretny rodzaj legend biograficznych, opisujących żywota świętych chrześcijańskich. Zawierają one historie Boskiej interwencji i cudów, czynionych za pośrednictwem danego świętego. To właśnie one czytane były w średniowieczu podczas liturgii, a zwano je z łaciny legendae erant.
Przykłady legend
W historii każdego społeczeństwa, a nawet regionu, można wyróżnić wiele legend. Niektóre z nich mają wręcz zasięg całych cywilizacji. Obecnie legendy tworzy popkultura, czynią z ich bohaterów osoby sławne. Do bardziej znanych przykładów legend z przeszłości zaliczyć można:
- Legenda o św. Jerzym – święty chrześcijański, który najbardziej znany jest z walki ze smokiem. Jest przykładem typowej legendy hagiograficznej, wielokrotnie potem redagowanej przez różnych twórców.
- Legenda o Panu Twardowskim – jedna z najsłynniejszych legend biograficznych. Opowiada ona o szlachcicu Twardowskim, który niejako miał być potężnym czarnoksiężnikiem. Istnieje wiele wersji tej legendy, często była też ona inspiracją dla pisarzy i reżyserów. Sam Twardowski to prawdopodobnie postać historyczna, być może inspirowana nadwornym czarnoksiężnikiem króla Zygmunta Augusta.
- Legenda o Lechu, Czechu i Rusie – zaliczyć ją można w poczet legend etiologicznych. Opowiada ona bowiem o powstaniu trzech państw słowiańskich: Polski, Czech i Rusi (rozumianej dawniej jako całość ziem zamieszkałych przez Słowian Wschodnich). Nie ma dowodów na istnienie tych postaci, niemniej sama opowieść jest próbą wytłumaczenia podziału wielkiej rodziny słowiańskiej na zachodnich, centralnych i wschodnich. Elementem historycznym są założone przez braci państwa, od których nazw wymyślono ich imiona. Niestety istnienie samych bohaterów nie może być w żaden sposób potwierdzone. Co ciekawe, historia ta ma swoje odpowiedniki w wielu państwach słowiańskich.